Khaḍga – miecz

From en-MahabharataWiki
Jump to navigationJump to search

Informacje wstępne

Miecz nie jest w eposie jedną z dominujących broni, ale doczekał się kilku pięknych opisów użycia. Do najlepszych należy pojedynek Abhimanju z Dźajadrathą (7.13.50-70). Nie mamy niestety wielu informacji o rodzajach i wyglądzie mieczy w MBh. Choć nistriṃśa w późniejszej literaturze uważany jest za osobną kategorię (miecz zakrzywiony – prawdopodobnie w kierunku ostrza), to MBh używa tego terminu synonimicznie z pozostałymi.

Miecz jako broń sieczno-kolna przechodził liczne przemiany. Miedź i brąz nie nadawały się do wykonywania długich mieczy. Może dlatego na Bliskim Wschodzie jeszcze w epoce państwa neoasyryjskiego i achemenickiego używane były krótkie miecze, a ich wykorzystanie podczas bitwy było ostatecznością, gdy zawiodły inne bronie. Jednak w niektórych kulturach, już w epoce brązu spotyka się długie miecze. Odnajdujemy je w Indiach w kulturze skarbów miedzianych oraz wśród artefaktów należących do Ludów Morza. Miecze te posiadają żeberko wzmacniające ich strukturę. Prawdopodobnie ponowne wprowadzenie długiego, tym razem już żelaznego, miecza w wiekach poprzedzających nową erę zawdzięczamy Scytom.

W języku polskim termin „miecz” określa broń o prostej, obusiecznej klindze. Tym samym odróżnia się on od innych typów broni białej, które w języku angielskim określane są jednym terminem „sword”. Są to:

kord mały|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:100_kord.png|krótki (ok. 80 cm), głownia jednosieczna lekko zakrzywiona, sztych ścięty od strony grzbietu, prosty jelec
bułat mały|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:102_bu%C5%82at.png|szabla orientalna ze stali bułatowej, krótka łukowata głownia, szerokie pióro
szabla mały|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:103_szabla.png|jednosieczna, wygięta głownia, do cięć i sztychów; w starożytności spotykamy sporadycznie na Bliskim i Dalekim Wschodzie
rapier mały|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:104_rapier.png|cienka, obosieczna klinga, dłuższy od szabli, posiada kosz do ochrony ręki
szpada mały|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:105_szpada.png|cienka, brak ostrzy, do zadawania kłuć

Historia

Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)

mały|200x200px|Miecz i sztylet z kultury harappańskiej (źródło: Morio, 2015, s. 102)[1].|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:Obraz1aa.png|alt=
  • w górnych warstwach wykopalisk w Mohendżo Daro datowanych na 1800-1600 p.n.e. odnaleziono dwa miecze i dwa sztylety
  • oba zaopatrzone są w grube wzmacniające żeberka oraz otwory na nity[2]

Kultura skarbów miedzianych (1500-1100 p.n.e.)

mały|200x200px|Miecze brązowe o rękojeściach „antenowych” odkryte w pobliżu Kallur w dystrykcie Rajczur (Allchin & Allchin, 1973 fot. 35)[3].|alt=
  • nowością w tym okresie są miecze żeberkowe o antenowej rękojeści
  • prawdopodobnie przewędrowały one z Iranu lub Kaukazu
  • jak na miecze stosowane wówczas na Bliskim Wschodzie są one długie
  • rękojeść i ostrze wykonane są z jednego odlewu.
mały|200x200px|Miecz z grobów w Sinauli, 51,4 cm (źródło: [https://www.livehistoryindia.com/cover-story/2018/12/03/sanaulis-mysterious-warriors www.livehistoryindia.com]).|alt=
  • niedawnym odkryciem z Sinauli (2018 r.) jest miedziany miecz antenowy z miedzianą rękojeścią (51,4 cm)
  • znajdował się on w grobach z okresu późnoharappańskiego, w których odkryto również hełm i wozy identyfikowane z rydwanem
mały|200x200px|Miedziany mieczyk, Fort Munro (wg S. Pigotta) źródło: (Allchin & Allchin, 1973, s. 212)[4].|alt=
  • ciekawym znaleziskiem z terenu Pakistanu jest miedziany mieczyk z Fortu Munro datowany na 1150 r. p.n.e.
  • ma on kunsztownie wykonaną rękojeść i jest podobny do mieczyków znanych z Luristanu i z Tepe Sialk VI
  • mierzy ok. 18 cm.

Ludy Morza (1300-1200 p.n.e.)

[[Plik:Medinet Habu Ramses III. Tempel Nordostwand Abzeichnung 01aaa.jpg|mały|200x200px|Ludy Morza w rogatych hełmach, bitwa o deltę, relief z Medinet Habu, ściana północna, fragment (źródło: wikimedia).]]mały|200x200px|Miecze z "grobu wojownika" Knossos, Kreta 1400-1300 p.n.e., Muzeum Archeologiczne w Iraklionie (zdjęcie A.Babkiewicz 2021)
  • długość mieczy, które pojawiają się w Indiach w kulturze skarbów miedzianych można przyrównać do mieczy stosowanych przez Ludy Morza
  • odnajdujemy je na reliefach egipskich oraz jako artefakty w basenie Morza Śródziemnego.

Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)

mały|150x150px|Wojownicy asyryjscy walczący mieczykami (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające)[5].
  • na reliefach asyryjskich stosunkowo rzadko przedstawiane są sceny walki mieczem
  • może to być spowodowane tym, że miecze są krótkie, długością zbliżone raczej do puginałów
  • czasem wojownicy mają je przytroczone do pasa, ale najczęściej za pas zatknięte są buławy

Reliefy i pieczęcie Achemenidów (559-330 p.n.e.)

[[Plik:Achemenidzki kawalerzysta z Hellespontu, sarkofag Altikulac’a, wczesny IV w. p.n.e..jpg|mały|150x150px|Achemenidzki kawalerzysta z Hellespontu, sarkofag Altikulac’a, wczesny IV w. p.n.e. (źródło: wikimedia).]][[Plik:Perscy żołnierze (po lewej) walczący ze Scytami, odcisk pieczęci cylindrycznej.jpg|mały|150x150px|Perscy żołnierze (po lewej) walczący ze Scytami, odcisk pieczęci cylindrycznej (źródło: wikimedia).]]
  • Persowie używali krótkich mieczy (ok. 35 cm)
  • nosili je przytroczone do boku, jak widzimy u kawalerzysty na reliefie z Hellespontu
  • sposób noszenia mieczy przy pasie mógł być zapożyczeniem asyryjskiego stylu noszenia buławy
  • miecz wykorzystywano w bliskim zwarciu
  • odcisk pieczęci cylindrycznej ukazuje ciekawy przykład użycia miecza w starciu ze scytyjskim wojownikiem walczącym buzdyganem lub toporem

Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)

mały|200x200px|Miecze z Sirkap, II w. p.n.e – II w. n.e. Muzeum Taksili (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).|alt=
  • proste miecze typu rzymskiego odnajdujemy wśród artefaktów z Taksili – są one typowe dla Gandhary
  • w okręgu Mathury miecze najczęściej mają kształt liścia – typowy dla Indii północnych (Paul, 2005, s. 22)[6]
[[Plik:Bhārhut, Madhya Pradesh, część kolumny vediki, okres Śungów (100-80 p.n.e); Sanchi, stupa nr 1, brama zachodnia, strażnik (dvārapāla) (50 p.n.e.-50 n.e.).jpg|mały|150x150px|
  • Bhārhut, Madhya Pradesh, część kolumny vediki, okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie, grecki wojownik (źródło: wikimedia).
  • Sanchi, brama zachodnia, strażnik (dvārapāla), 50 p.n.e.-50 n.e.) (źródło: wikimedia).]]
  • jedno z najstarszych przedstawień miecza w sztuce Indyjskiej odnajdujemy na wedice (vedikā) stupy w Bhārthut
  • jest tam żołnierz identyfikowany jako Grek z przytroczonym do pasa sporym, szerokim mieczem
  • miecz jest schowany w pochwie oplecionej krzyżowo pasami skóry lub materiału
  • miecz o podobnie wiązanej pochwie odnajdujemy u strażnika (dvārapāla) przy zachodniej bramie stupy nr 1 w Sanchi
[[Plik:Sanchi, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze, 50-0 p.n.e.; Sanchi, brama zachodnia, Mahākapi Jātaka, fragment.jpg|mały|150x150px|
  • Sanchi, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze, 50-0 p.n.e. (źródło: wikimedia).
  • Sanchi, brama zachodnia, Mahākapi Jātaka (źródło: wikimedia).]]
  • miecze przedstawione w Sanchi mierzą ok. 75 cm i mają szerokie obusieczne ostrze
  • niektóre reliefy przedstawiają ostrza w kształcie liścia (Paul, 2005, s. 22)[6]
  • uniesione ku górze miecze widzimy  w dłoniach wojowników podczas natarcia na mury Kushinagar
  • miecz wojownika na reliefie przedstawiającym dżatakę Wielkiej Małpy jest kształtu liścia i, choć uniesiony, jest schowany w pochwie.
mały|150x150px| * Atak Mary, muzeum Lahore, II-III w., (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). * Atak Mary, muzeum w Peszawarze, II-III w., (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). * Atak Mary, Gandhara, okres Kuszanów, II-III w., wysokość 67 cm, Freer Galery of Art. (źródło: (Lippe, 1970, plate 11)[7].mały|150x150px|Nawrócenie Angulimali, muzeum w Lahore, I w. (zdjęcie A.Babkiewicz 2018).
  • w sztuce Kuszanów miecze są popularnym elementem uzbrojenia
  • najciekawsze przedstawienia miecza odnajdujemy na płaskorzeźbach przedstawiających atak Mary.
  • często są one wiernie odwzorowane i stanowią powtarzający się motyw (podobne pozycje wojowników)
  • miecz przytroczony jest do pasa, widzimy sięgającego po niego wojownika lub znajduje się w jego ręce już wyciągnięty z pochwy
  • przykład walki mieczem i tarczą odnajdujemy na reliefie z Lahore, przedstawiającym nawrócenie Angulimali
[[Plik:Posąg Kaniszki, Mathura Museum, czerwonawy piaskowiec, 70 cm..jpg|mały|150x150px|Posąg Kaniszki, Mathura Museum, czerwonawy piaskowiec, 70 cm wysokości (źródło: wikimedia).]]
  • rzeźba sławnego władcy Kuszanów Kaniszki została odnaleziona w Māṭ w okręgu Mathura
  • widnieje na niej podpis: mahārāja rājātirāja devaputro kāniṣko – „Wieki król, król królów, syn Boga, Kaniszka”
  • władca ubrany jest w płaszcz scytyjski, nosi wysokie buty, wspiera się na potężnej maczudze
  • lewą ręką silnie dzierży rękojeść miecza wiszącego u pasa
  • miecz ma zdobną pochwę oraz parasolowatą głowicę z wygiętym zwieńczeniem.

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

Arthaśāstra (2.18.12-13) wymienia trzy rodzaje mieczy (khaḍga) oraz materiał z jakiego wykonana jest rękojeść (tsaru). Komentarze dookreślają ich możliwy kształt[8]:

nazwa sanskrycka tłumaczenie i opis wygląd
nistriṃśa „ponad trzydzieści”
  • nazwa sugeruje długość miecza przekraczającą trzydzieści palców (aṅgula) (ok. 60 cm)
  • komentarz mówi, że ma wygiętą klingę – pierwsze wygięcia mieczy indyjskich były ku ostrzu
 bezramki|200x200px|alt=
maṇḍalārga „zaokrąglony szczyt”
  • miecz o zaokrąglonym sztychu, nienadający się do pchnięć, często spotykany na reliefach
  • szkic na podstawie reliefu – Śibi odcina mięso ze swego uda, by nakarmić gości (Śibi jātaka)
 centruj|bezramki|150x150px|alt=
asiyaṣṭi „miecz jak pałka”
  • kształtem ma przypominać maczugę
  • może rozszerzać się ku sztychowi
 centruj|bezramki|185x185px|alt=
  • Rekonstrukcja wyglądu na podstawie rzeźb z Nagarjunakondy (Murthy, 1966, s. 212)[9] oraz kształt wygiętego ku ostrzu mieczy z Adźanty, VI w. (źródło: Paul, 2005, s. 19, 94)[6].

alt=|mały|500x500px|Budowa miecza


Zgodnie z Arthaśastrą odpowiedni materiał na rękojeść (tsaru) to:

  • róg nosorożca (khaḍga),
  • róg bawołu (mahiṣa),
  • kość słoniowa (vāraṇa-viṣāṇa),
  • drewno (dāru),
  • korzeń bambusa (veṇu-mūla?).


MBh (7.47.36) wzmiankuje możliwość zdobień rękojeści szlachetnymi kamieniami (maṇi-maya-tsaru). Zgodnie z Agnipuraną[10] długość miecza waha się od 25 do 50 aṅgula (48-96 cm)[11], a jego pochwa (kośa) jest skórzana, przytraczana łańcuchem lub skórzanym paskiem, a noszona jest przy pasie po lewej stronie ciała.

MBh (7.164.147-148) wzmiankuje o dwudziestu jeden technikach (mārga) używanych podczas walki mieczem. Dziesięć z nich wymienionych jest z nazwy. Zastosował je Dhṛṣṭadyumna podczas ataku na Dronę (Droṇa):

  • bhrānta – poruszanie się tam i nazad,
  • udbhrānta – odskakiwanie, kołysanie (mieczem),
  • āviddha – wirowanie
  • āpluta – doskakiwanie,
  • prasṛta – przesunięcie się,
  • sṛta – odejście,
  • parivṛtta – kręcenie,
  • nivṛtta – zawracanie,
  • saṃpāta – zderzenie, sparowanie
  • samudīrṇa – podjudzanie.

Najstarsze typy indyjskich mieczy

Popularnym, typowo indyjskim mieczem jest asipattra. Występuje on na wczesnej rzeźbie okręgu Mathury:

nazwa sanskrycka tłumaczenie i opis wygląd
asipattra „miecz jak liść”
  • wąski przy rękojeści, rozszerzający się po środku i ponownie zwężający ku sztychowi
  • ma przypominać liść, płatek lub pióro ptaka (pattra)
  • szkic na podstawie reliefu – Śibi odcina mięso ze swego uda, by nakarmić gości (Śibi jātaka)
 bezramki|200x200px
  • Rekonstrukcja wyglądu na podstawie rzeźb z Nagarjunakondy  (Murthy, 1966, s. 212)[12].

mały|150x150px|Najstarsze kształty indyjskich ostrzy miecza (od góry): typ rzymski, łyżeczkowy, równoległy i liścia (źródło: Paul, 2005, s. 19, 94)[13].|alt=|brak mały|150x150px|Pierwsze zakrzywione miecze w Indiach zaginały się ku ostrzu. Od lewej miecze spotykane na rzeźbie w: Adźańcie (VI w.), Borobudur (IX w.) i Harsanath (X w.) (źródło: (Paul, 2005, s. 19, 94)[14].|alt=|brak

Typy późniejszych indyjskich mieczy

paṭa (hind.)
  • prosta obosieczna głownia ok. 100 cm
  • rękawicowa rękojeść chroniąca dłoń (kulista osłona) i całe przedramię
  • używany przez Marathów
 bezramki
khanda

(khaḍga) (sans.)

  • obosieczny, ok. 80 cm
  • szeroka, rozszerzająca się w kierunku sztychu głownia
  • znany od czasów mogolskich
  • stosowany przez radżputów
 bezramki
talwar

(taravāri) (sans.)

  • szabla podobna do perskiej (szamszir), tureckiej (kilicz), czy afgańskiej (pulwar)
 bezramki
kora
  • szabla nepalska, jednosieczna
  • sztych mocno rozszerzony, ścięty w dwa łuki
 centruj|bezramki|200x200px
ram dao
  • miecz ofiarny, do obcinania głów zwierząt
 centruj|bezramki|191x191px
sosan pattā (pers., hind.)
  • sosan (pers.) –„linia”, pattā (hind.) – „płatek”
  • jednostronna głownia, zakrzywiona w odwrotną stronę niż szabla
  • posiada wariant mogolski i radżpucki
 bezramki
  • Źródło szkiców: Paul, 2005, s. 19, 94[15].

mały|Kształty indyjskich kling odpowiednio do miejsca pochodzenia (źródło: Rawson, 1968, s. 68–69)[16].|alt=|brak

Przypisy

  1. ↑ Morio, A. R. (2015). Mohenjo Daro, Leading Land of Ancient Culture. Indus Cultural Literary Organization.
  2. ↑ Allchin, B., & Allchin, R. (1973). Narodziny cywilizacji indyjskiej (T. 180). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 207 rys. 25 nr 5 i 9.
  3. ↑ Allchin, B., & Allchin, R. (1973). Narodziny cywilizacji indyjskiej (T. 180). Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
  4. ↑ Allchin, B., & Allchin, R. (1973). Narodziny cywilizacji indyjskiej (T. 180). Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
  5. ↑ Dezso, T. (2012). Tamas Dezso: The Assyrian Army I/1-2. The Structure of the Neo-Assyrian Army. 1. Infantry 2. Cavalry and Chariotry (1st Edition). ELTE Eötvös Kiadó/Eötvös University Press.
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 Paul, E. J. (2005). Arms and Armour: Traditional Weapons of India (1st Edition. Series: India Crest.). Roli Books.
  7. ↑ Lippe, A. (1970). The Freer Indian sculptures. Freer Gallery. https://library.si.edu/digital-library/book/freerindiansculp00lipp
  8. ↑ Kangle, R. P. (2014). The Kautiliya Arthasastra: Volumes 2 in English. Motilal Banarsidass, s. 132.
  9. ↑ Murthy, K. K. (1966). Weapons of War in the Sculptures of Nāgārjunakoṇḍa. Artibus Asiae, 28(2/3), 211–218. JSTOR. https://doi.org/10.2307/3249355.
  10. ↑ Murthy, K. K. (1966). Weapons of War in the Sculptures of Nāgārjunakoṇḍa. Artibus Asiae, 28(2/3), 211–218; s. 214.
  11. ↑ 1 aṅgula = 6-8 yava = ok. 1,92 cm.
  12. ↑ Murthy, K. K. (1966). Weapons of War in the Sculptures of Nāgārjunakoṇḍa. Artibus Asiae, 28(2/3), 211–218. JSTOR. https://doi.org/10.2307/3249355
  13. ↑ Paul, E. J. (2005). Arms and Armour: Traditional Weapons of India (1st Edition. Series: India Crest.). Roli Books.
  14. ↑ Paul, E. J. (2005). Arms and Armour: Traditional Weapons of India (1st Edition. Series: India Crest.). Roli Books.
  15. ↑ Paul, E. J. (2005). Arms and Armour: Traditional Weapons of India (1st Edition. Series: India Crest.). Roli Books.
  16. ↑ Rawson, P. S. (1968). The Indian sword (First edition). Jenkins.
Retrieved from "https://en-wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php?title=Khaḍga_–_miecz&oldid=131"