View source for Dhvaja – proporzec z godłem

== '''Informacje wstępne''' ==
Niezwykle istotnym elementem wyposażenia rydwanu w MBh jest proporzec rozumiany jako znak bojowo-rozpoznawczy. Jest on wzmiankowany setki razy pod różnymi nazwami. W popkulturze funkcjonuje jako flaga, jednak dzięki reliefom indyjskim i artefaktom innych starożytnych kultur możemy wnioskować, że były to raczej proporce z rzeźbionym lub odlewanym godłem umieszczonym na głowni. Mógł on być wyposażony w chorągiew, ale nie była ona esencjonalną jego częścią.


Proporzec przypisany jest w MBh konkretnemu bohaterowi (np. Ardźuna ma proporzec z małpą, Karna z popręgiem, a Kryszna z ptakiem), ale przez porównanie z armią egipską czy asyryjską, możemy się domyślać, że wokół niego gromadziła się cała jednostka. Dlatego jego ścięcie, tak często wzmiankowane w MBh, było poważnym nadszarpnięciem nie tylko dumy wojownika, ale wpływało na morale całego hufca. Potwierdzeniem tego może być fakt, że terminem stosowanym na określenie rydwanu w MBh jest ''dhvajin'' (posiadacz proporca – pojawia się w tekście 17 razy). Może on również oznaczać wszystko co nosi na sobie herb lub posiada proporzec. Od niego pochodzi termin ''dhvajinī'' – oznaczający oddział (wspomniany 29 razy) oraz ''dhvajinī-pati'' wskazujący na dowódcę. Wskazuje to dobitnie na gromadzenie się oddziału wojskowego wokół proporca, na zasadzie polskiej chorągwi w znaczeniu jednostki wojskowej.


Podobne proporce stosowane były przez wojska w Mezopotamii, Egipcie, Persji czy Rzymie. Dopiero w późniejszych czasach u Germanów, Celtów, Hunów czy Słowian miejsce rzeźbionego proporca z godłem zajęła chorągiew z tkaniny.

== '''Historia''' ==
{| class="wikitable"
| colspan="2" |
=== '''Egipt i Sumer''' (3000-2500 p.n.e.) ===
|-
|Starożytny proporzec składał się z  drzewca zakończonego głownią w postaci rozpoznawalnego symbolu (np. bóstwa,  zwierzęcia, rośliny, symbolu geometrycznego). Symbol ten stanowił godło  rycerza i zgromadzonej wokół niego jednostki. Do drzewca mógł być  przytwierdzony płat materiału.


Na palecie Narmera widzimy wodza  kroczącego w tryumfalnym orszaku. Za nim służący niosący sandały, przed nim  urzędnik w peruce i skórze pantery oraz procesja ze sztandarami, na których  zwieńczeniu widnieją zwierzęce herby.


Panel ze świątyni Isztar w Mari  przedstawia procesję dygnitarzy prowadzonych przez człowieka niosącego  sztandar zwieńczony bykiem. Jest on zwróconych do wojownika prowadzącego  jeńców (tu niewidocznych).


|


Paleta  Narmera, wysokość 63,5 cm, materiał: aleuryt, ok. 3000 p.n.e., ostatnia faza  podboju Egiptu, fragment, źródło: (Yadin  1963:122).


Procesja  dygnitarzy z przodującym człowiekiem niosącym sztandar z bykiem, ok. 2500  p.n.e., fragment, płyta bitumiczna inkrustowana tabliczkami z masy perłowej,  świątynia Isztar w Mari, wczesna III dynastia, Muzeum w Luwrze, źródło: (Yadin  1963:138).

Stela  przedstawiająca zwycięstwo Naram-Sina (ok. 2254-2218 p.n.e.) nad Lulubejami,  Luwr, źródło: <nowiki>https://pl.wikipedia.org/wiki/Stela_Naram-Sina</nowiki>
|-
| colspan="2" |
=== '''Reliefy neoasyryjskie''' (883-631 p.n.e.) ===
|-
|Na reliefach asyryjskich proporce  najczęściej przytwierdzone są na stałe do rydwanów. Znajdują się na nich  wyobrażenia bóstw, najczęściej boga burzy i wojny Adada, jego byka lub głównego  bóstwa panteonu – Aszura. Jednostki bojowe armii neoasyryjskiej nosiły nazwy  od bóstw na sztandarach. W porządku marszowym miały one swoją kolejność. Na  czele kroczył  oddział pod proporcem  Nergala i Adada, po nich maszerowała gwardia królewska pod proporcem Isztar  (otoczonej lwami). Na lewej flance znajdował się proporzec z bóstwem Księżyca  (Sin), a po prawej Słońca (Szamasz).


Godła mogą wieńczyć również ścianki  rydwanu lub być umieszczone na jarzmach końskich.
|


A – proporzec Isztar, B – proporzec Nergala

źródło: (Dezso, 2012): ilustracje uzupełniające.

od lewej: Adad, Aszur lub Ninurta, Adad

Sztandary jednostek asyryjskich, źródło: <nowiki>https://pl.wikipedia.org/wiki/Armia_asyryjska</nowiki>
|-
| colspan="2" |
=== '''Grecja i  Rzym''' (400 p.n.e.-113 r.) ===
|-
|Starożytni Grecy, w tym też sławetna  armia hoplitów, umieszczali godła na tarczach. Stąd też brak przedstawień  proporców noszonych na drzewcach przez wojowników.


Rzymianie na wzór egipski używali drzewcowych  sztandarów noszonych w rękach i identyfikujących jednostki wojskowe. Często drzewce  przechodzą w dyski umieszczane jeden na drugim, a na szczycie widnieje godło,  np. orzeł lub wilczyca.
|          

Uzbrojenie  Macedończyków na obrazie z grobowca Agios Athenasiosa, IV w. p.n.e., źródło: <nowiki>https://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_Greek_warfare</nowiki>

Rzymskie  oddziały niosące sztandary, np.: drzewce z dyskami (nie wydać godła na  zwieńczeniu), fragment kolumna Trajana w Rzymie, 113 r., źródło: <nowiki>https://en.wikipedia.org/wiki/Imperial_Roman_army</nowiki>

Rzymskie  proporce (Yonge  2005),  źródło: <nowiki>https://en.wikipedia.org/wiki/Vexillum</nowiki>
|-
| colspan="2" |
=== '''Rzeźba od  Mauriów do Kuszanów''' (320 p.n.e.-267 n.e.) ===
|-
|Na najstarszym znanym wyobrażeniu  indyjskiego proporca z ''Bhārhut''  widnieje wojownik na koniu dzierżący drzewce z godłem człowieka-ptaka.  Przypuszcza się, że jest to Garuda. Na powszechność kultu Garudy w tym czasie  wskazuje fakt, że również z tego okresu pochodzi najstarsza znana nam kolumna  postawiona ku jego czci (113 r. p.n.e), a zawdzięczamy ją Indo-Grekowi  Heliodorowi.


Sztandary na rzeźbach w Sanchi noszone  są przez pieszych i wojowników na słoniach. Na wszystkich reliefach są dość  podobne. Są to drzewce, czasem z trójkątną konstrukcją u szczytu, do której  przytwierdzona jest prostokątna  płachta  materiału. Głownię drzewca wieńczy koło z koroną lub symbolem w kształcie  litery „w”.


Rydwany ukazane na reliefach nie  posiadają proporców, za to większość z nich posiada montowany na stałe  niewielki parasol.
|    

Sanchi, stupa nr 1, kolumna bramy wschodniej (50-0  p.n.e.) (źródło: <nowiki>https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi</nowiki>).

Bhārhut, Madhya Pradesh, wschodnia brama (vedikā –  wysokość ok. 3 m), okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy  piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie (źródło: <nowiki>https://en.wikipedia.org/wiki/Bharhut</nowiki>).


Sanchi, stupa nr 1, brama południowa, król Aśoka  odwiedza Ramagramę, by zabrać relikwie Buddy, fragment (50-0 p.n.e.) (źródło:  <nowiki>https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi</nowiki>).

Sanchi, stupa nr 1, brama zachodnia, kuszenie  Buddy i ucieczka armii Mary (50-0 p.n.e.) (źródło: <nowiki>https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi</nowiki>).
|}


== '''Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego''' ==


Proporzec w MBh składa się z trzech części: drzewca, flagi i godła umieszczanego na szczycie:


Najpopularniejszym określeniem w MBh na proporzec jest termin '''''dhvaja'''''. Pochodzi od pierwiastka ''dhvaj'' – iść, poruszać się i może wskazywać na użycie proporca w czasie procesji i marszów. Termin '''''vijayantī''''' (''vijaya'' – zwycięstwo) podkreśla symboliczny charakter sztandaru jako godła wiodącego ku zwycięstwu.


Nieco odmienne znaczenie niesie termin '''''patākā'''''. Pochodzi on od czasownika ''pat'' – władać lub ''pat'' – latać. W pierwszym przypadku wskazywałby na dominującą rolę nad grupą z nim związaną, w drugim, na przytroczoną do drzewca łopoczącą flagę. ''Patāka'' występuje często w jednej strofie z terminem ''dhvaja'' i częściej oznacza liczne chorągwie lub flagi. Są one w różnych barwach i powiewają na wietrze (''vātoddhūta'' 7.75.33).


Etymologia terminu '''''ketu''''' jest bardziej złożona. Wskazuje na coś jaśniejącego (światło, lampa, pochodnia), a przez to się wyróżniającego (znak, symbol). Na znaczenie symbolu wskazuje etymologia wywodząca termin od czasownika ''kit'' – rozróżniać. Jako znak jest również utożsamiany z fenomenami astrologicznymi, a szczególnie spadającymi gwiazdami i kometami. Tym ostatnim towarzyszy jasny warkocz, który mógł być identyfikowany ze sztandarem z przytwierdzoną płachtą materiału. Jednak przede wszystkim ''ketu'' to godło i występuje wraz z pozostałymi nazwami na godło: '''''ketana''''', '''''lakṣman'''''. Godło było umieszczone na szczycie proporca (''dhvajāgra'' 7.39.16) i miało postać rzeźby (''pratimā''), najczęściej bóstwa. Wizerunek ten był personifikowany i traktowany niczym bóstwoy np. małpa na proporcu Ardźuny wraz z innymi figurami tam umieszczonymi zagrzewa wojowników do walki (7.64.25). Jak informuje nas MBh (7.25.13) były one wykonane z szlachetnych bądź półszlachetnych kamieni (''maṇi-maya'') i ozdabiane klejnotami (''ratna-citra''). Przed wyruszeniem na pole bitwy polerowano je delikatnym suknem (7.2.25).

=== Proporce bohaterów MBh ===
Każdy z generałów posiada własny rozpoznawczy symbol, który staje się epitetem bohatera, dzięki któremu jest rozpoznawalny i z którym jest identyfikowany. Oto kilka przykładów:
{| class="wikitable"
|'''imię  bohatera'''
|'''godło'''
|'''tłumaczenie'''
|'''cytowanie  (przykład)'''
|-
|''Arjuna''
|''kapi''
|małpa
|7.3.30
|-
|''Yudhiṣṭhira''
|''mṛdaṅga''
|bęben dwustronny
|7.131.13
|-
|''Bhīṣma''
|''tāla''
|palmira
|6.100.14
|-
|''Balarāma''
|''tāla''
|palmira
|9.33.2
|-
|''Kṛṣṇa''
|''garuḍa / vaineteya / dvija''
|Garuda / ptak
|7.56.33, 7.57.14
|-
|''Karṇa''
|''hasti-kakṣyā''
|popręg słoniowy
|7.6.9
|-
|''Droṇa''
|''vedī-kṛṣṇājina''
|ołtarz i skóra czarnej antylopy
|7.63.30
|-
|''Bhuriśravas''
|''yūpa''
|słup
|7.24.53
|-
|''Ghaṭotkaca''
|''ratha-cakra''
|koło rydwanu
|7.22.60
|-
|''Duryodhana''
|''nāga''
|wąż lub słoń
|7.25.13
|-
|''Abhimanyu''
|''karṇikāra''
|''Pterospermum  acerifolium''
|7.35.12
|-
|''Jayadratha''
|''vārāha''
|świnia
|7.42.3
|-
|''Bhoja-rāja''
|''kuñjara''
|słoń
|7.47.8
|-
|''Śiva''
|''vṛṣabha''
|byk
|7.57.60
|-
|dzieci ''Draupadī''
|''dharma, māruta, śakra, aśvini''
|Prawo, Wiatr, Indra, Aświnowie
|7.39.16
|}

=== Określenia na proporzec i parasol ===
Terminy '''''yaṣṭi''''' i '''''daṇḍaka''''' wskazują na drzewce. Mogą być one zwieńczone godłem lub parasolem. Czasem dla ujednoznacznienia w tekście użyte jest złożenie ''dhvaja-yaṣṭi'' – drzewce proporca. Były one montowane na stałe do rydwanu, gdyż wojownik mógł się na nich wesprzeć, gdy zasłabł (7.68.14). Jak informuje nas MBh 7.56.33 drzewce sztandaru montowane były do ławy rydwanu (''rathopastha'').


Parasol ('''''chattra''''') zdaje się być symbolem charakterystycznym dla subkontynentu indyjskiego. Jego nazwa pochodzi od kształtu grzyba, który również jest tak nazywany. Liczne umieszczone nad sobą parasole pojawiają się nad buddyjskimi stupami jako symbol szlachetności i czci. Takie samo znaczenie posiadają, gdy są noszone nad głowami szlachetnie urodzonych osób i bogów. Widać je nad jeźdźcami na słoniach, koniach, rydwanach, noszone są w pochodach nad relikwiarzami, a nawet nad pieszymi dostojnikami.


Termin ''daṇḍaka'' (uchwyt parasola, drzewce sztandaru) w MBh występuje często z wyrazem ''bandhura'' (''vandhura''), który prawdopodobnie określa przednią część kosza rydwanu lub zakończenie dyszla. Miedziane mocowanie dyszla do osi rydwanu odkryte w Sinauli wskazuje, że było ono połączone z tulejami służącymi do mocowania drzewców parasola i sztandaru. To wyjaśniałoby współistnienie terminów ''bandhura'' i ''daṇḍaka''.

{| class="wikitable"
| colspan="4" |'''proporzec z godłem i parasol''' 
|-
|'''kategoria'''
|'''nazwa sanskrycka'''
|'''liczba wzmianek w MBh'''
|'''tłumaczenie terminu'''
|-
| rowspan="2" |'''proporzec'''
|'''''dhvaja'''''
|589
|<nowiki>- </nowiki>''dhvaj'' – poruszać się

- proporzec, sztandar
|-
|'''''vaijayantī'''''
|(14)
|<nowiki>- </nowiki>''viji'' – zwyciężać

- girlanda (zwycięstwa)

- proporzec, flaga
|-
|'''parasol'''
|'''''chattra'''''
|143
|<nowiki>- parasol, baldachim</nowiki>
|-
|'''flaga'''
|'''''patākā'''''

'''''patāka'''''
|127

3
|<nowiki>- </nowiki>''pat'' – lecieć

- flaga, chorągiew, sztandar (może być poruszana przez wiatr – ''vātoddhūta'' 7.75.33; ''calant''; często w jakimś kolorze)
|-
| rowspan="3" |'''godło'''
|'''''ketu'''''
|(109)
|<nowiki>- </nowiki>''kit'' – rozróżniać

- pochodnia, jasność, kometa

- proporzec, sztandar

- godło
|-
|'''''ketana'''''
|(48)
|<nowiki>- siedziba, dom</nowiki>

- godło, znak
|-
|'''''lakṣman'''''
|(21)
|<nowiki>- </nowiki>''lakṣ'' – znaczyć,  wskazywać

- znak, symbol

- godło
|-
| rowspan="2" |'''drzewce'''
|'''''yaṣṭi'''''
|(30)
|<nowiki>- drzewce</nowiki>
|-
|'''''daṇḍaka'''''
|6
|<nowiki>- drzewce</nowiki>

- drąg (do proporca lub parasola)
|}

== '''Przypisy''' ==