View source for Khaḍga – miecz

==Informacje wstępne==
Miecz nie jest w eposie jedną z dominujących broni, ale doczekał się kilku pięknych opisów użycia. Do najlepszych należy pojedynek Abhimanju z Dźajadrathą (7.13.50-70). Nie mamy niestety wielu informacji o rodzajach i wyglądzie mieczy w MBh. Choć ''nistriṃśa'' w późniejszej literaturze uważany jest za osobną kategorię (miecz zakrzywiony – prawdopodobnie w kierunku ostrza), to MBh używa tego terminu synonimicznie z pozostałymi.

Miecz jako broń sieczno-kolna przechodził liczne przemiany. Miedź i brąz nie nadawały się do wykonywania długich mieczy. Może dlatego na Bliskim Wschodzie jeszcze w epoce państwa neoasyryjskiego i achemenickiego używane były krótkie miecze, a ich wykorzystanie podczas bitwy było ostatecznością, gdy zawiodły inne bronie. Jednak w niektórych kulturach, już w epoce brązu spotyka się długie miecze. Odnajdujemy je w Indiach w kulturze skarbów miedzianych oraz wśród artefaktów należących do Ludów Morza. Miecze te posiadają żeberko wzmacniające ich strukturę. Prawdopodobnie ponowne wprowadzenie długiego, tym razem już żelaznego, miecza w wiekach poprzedzających nową erę zawdzięczamy Scytom.

W języku polskim termin „miecz” określa broń o prostej, obusiecznej klindze. Tym samym odróżnia się on od innych typów broni białej, które w języku angielskim określane są jednym terminem „sword”. Są to:
{| class="wikitable"
! style="text-align: center;"|'''kord'''
|[[Plik:100 kord.png|mały|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:100_kord.png|krótki (ok. 80 cm), głownia jednosieczna  lekko zakrzywiona, sztych ścięty od strony grzbietu, prosty jelec]]
|-
! style="text-align: center;"|'''bułat'''
|[[Plik:102 bułat.png|mały|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:102_bu%C5%82at.png|szabla orientalna ze stali bułatowej, krótka łukowata głownia,  szerokie pióro]]
|-
! style="text-align: center;"|'''szabla'''
|[[Plik:103 szabla.png|mały|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:103_szabla.png|jednosieczna, wygięta głownia, do cięć i sztychów; w  starożytności spotykamy sporadycznie na Bliskim i Dalekim Wschodzie]]
|-
! style="text-align: center;"|'''rapier'''
|[[Plik:104 rapier.png|mały|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:104_rapier.png|cienka, obosieczna klinga, dłuższy od szabli, posiada kosz do  ochrony ręki]]
|-
! style="text-align: center;"|'''szpada'''
|[[Plik:105 szpada.png|mały|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:105_szpada.png|cienka, brak ostrzy, do zadawania kłuć]]
|}

==Historia==
{| class="wikitable"
! style="text-align: center;"|
===Późny okres  harappański (1900-1300 p.n.e.)===
|-
|[[Plik:Obraz1aa.png|mały|200x200px|Miecz  i sztylet z kultury harappańskiej (źródło: Morio, 2015, s. 102)<ref>Morio, A. R. (2015). ''Mohenjo Daro, Leading Land of Ancient Culture''. Indus Cultural Literary Organization.</ref>.|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:Obraz1aa.png|alt=]] W górnych warstwach wykopalisk w Mohendżo Daro datowanych na  1800-1600 p.n.e. odnaleziono dwa miecze i dwa sztylety zaopatrzone w grube  wzmacniające żeberka oraz otwory na nity<ref>Allchin, B., & Allchin, R. (1973). ''Narodziny cywilizacji indyjskiej'' (T. 180). Państwowe Wydawnictwo Naukowe,  s. 207 rys. 25 nr 5 i 9.</ref>
|-
! style="text-align: center;"|

===Kultura skarbów  miedzianych (1500-1100 p.n.e.)===
|-
|[[Plik:Skanowanie0046.jpg|mały|200x200px|Miecze brązowe o rękojeściach „antenowych” odkryte  w pobliżu Kallur w dystrykcie Rajczur (Allchin & Allchin, 1973 fot. 35)<ref>Allchin, B., & Allchin, R. (1973). ''Narodziny cywilizacji indyjskiej'' (T. 180). Państwowe Wydawnictwo Naukowe. </ref>.|alt=]]Nowością w tym okresie są miecze  żeberkowe o antenowej rękojeści. Prawdopodobnie przewędrowały z Iranu lub  Kaukazu. Jak na stosowane wówczas na Bliskim Wschodzie miecze są one długie.  Zaskakujące jest również to, że rękojeść i ostrze wykonane są z jednego  odlewu.
|-
|[[Plik:Sinauli01.jpg|mały|200x200px|Miecz z grobów w Sinauli, 51,4 cm (źródło: [https://www.livehistoryindia.com/cover-story/2018/12/03/sanaulis-mysterious-warriors www.livehistoryindia.com]).|alt=]]Ciekawym i stosunkowo niedawnym odkryciem (2018 r.) jest  miedziany miecz antenowy z miedzianą rękojeścią, mierzący 51,4 cm odkryty w  Sinauli. Znajdował się on w grobach z okresu późnoharappańskiego, w których  odkryto również wozy identyfikowane z rydwanem oraz hełm.
|-
|[[Plik:Skanowanie0009aa.jpg|mały|200x200px|Miedziany mieczyk, Fort Munro (wg S. Pigotta)  źródło: (Allchin  & Allchin, 1973, s. 212)<ref>Allchin, B., & Allchin, R. (1973). ''Narodziny cywilizacji indyjskiej'' (T. 180). Państwowe Wydawnictwo Naukowe. </ref>.|alt=]]Niezwykle ciekawym znaleziskiem z  terenu Pakistanu jest miedziany mieczyk z Fortu Munro datowany na 1150 r. p.n.e.  Ma on kunsztownie wykonaną rękojeść i jest podobny do mieczyków znanych z  Luristanu i z Tepe Sialk VI. Mierzy ok. 18 cm.
|-
! style="text-align: center;"|
===Ludy Morza (1300-1200 p.n.e.)===
|-
|[[Plik:Medinet Habu Ramses III. Tempel Nordostwand Abzeichnung 01aaa.jpg|mały|200x200px|Ludy Morza w rogatych hełmach, bitwa o deltę, relief z Medinet Habu, ściana północna, fragment (źródło: [[commons:File:Seevölker.jpg|wikimedia]]).]][[Plik:Miecze z 'grobu wojownika' Knossos, Kreta 1300-1400 p.n.e.(zdjęcie A.Babkiewicz 2021).jpg|mały|200x200px|Miecze z "grobu wojownika" Knossos, Kreta 1400-1300 p.n.e., Muzeum Archeologiczne w Iraklionie (zdjęcie A.Babkiewicz 2021)]]Długość mieczy, które pojawiają się w  Indiach w kulturze skarbów miedzianych można przyrównać do mieczy stosowanych  przez Ludy Morza. Odnajdujemy je na reliefach egipskich oraz jako artefakty w  basenie Morza Śródziemnego.
|-
! style="text-align: center;"|

===Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)===
|-
|[[Plik:Zrzut ekranu 2020-10-05 08.58.21.png|mały|150x150px|Wojownicy asyryjscy walczący mieczykami (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające)<ref>Dezso, T. (2012). ''Tamas Dezso: The Assyrian Army I/1-2. The Structure of the Neo-Assyrian Army. 1. Infantry 2. Cavalry and Chariotry'' (1st Edition). ELTE Eötvös Kiadó/Eötvös University Press.</ref>.]]Na reliefach asyryjskich stosunkowo  rzadko przedstawiane są sceny walki mieczem. Może to być spowodowane tym, że  miecze są krótkie, długością zbliżone raczej do puginałów. Czasem wojownicy mają  je przytroczone do pasa, ale najczęściej za pas zatknięte są buławy.
|-
! style="text-align: center;"|
===Reliefy i pieczęcie Achemenidów (559-330 p.n.e.)===
|-
|[[Plik:Achemenidzki kawalerzysta z Hellespontu, sarkofag Altikulac’a, wczesny IV w. p.n.e..jpg|mały|150x150px|Achemenidzki kawalerzysta z Hellespontu, sarkofag Altikulac’a, wczesny IV w. p.n.e. (źródło: [[commons:File:Achaemenid_cavalry_in_Asia_Minor.jpg|wikimedia]]).]][[Plik:Perscy żołnierze (po lewej) walczący ze Scytami, odcisk pieczęci cylindrycznej.jpg|mały|150x150px|Perscy żołnierze (po lewej) walczący ze Scytami, odcisk pieczęci cylindrycznej (źródło: [[commons:File:Achaemenid_soldiers_against_Scythians.jpg|wikimedia]]).]]Persowie używali krótkich mieczy (ok. 35 cm). Nosili je  przytroczone do boku, jak widzimy u kawalerzysty na reliefie z Hellespontu.



Sposób noszenia mieczy przy pasie mógł być zapożyczeniem  asyryjskiego stylu noszenia buławy.

Miecz wykorzystywano w bliskim zwarciu. Odcisk pieczęci  cylindrycznej ukazuje ciekawy przykład użycia miecza w starciu ze scytyjskim  wojownikiem walczącym buzdyganem lub toporem.
|-
! style="text-align: center;"|
===Rzeźba i  artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)===
|-
|[[Plik:Miecze z Sirkap, II w. p.n.e – II w. n.e. Muzeum Taksili (zdjęcie A.Babkiewicz 2018)..jpg|mały|200x200px|Miecze z Sirkap, II w. p.n.e – II w. n.e. Muzeum Taksili  (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).|alt=]]Proste miecze typu rzymskiego odnajdujemy  wśród artefaktów z Taksili. Podczas gdy w Gandharze na reliefach spotyka się najczęściej  miecze typu rzymskiego, to w okręgu Mathury głównym typem miecza jest ten o  kształcie liścia – bardziej typowy dla Indii (Paul,  2005, s. 22).
|-
|[[Plik:Bhārhut, Madhya Pradesh, część kolumny vediki, okres Śungów (100-80 p.n.e); Sanchi, stupa nr 1, brama zachodnia, strażnik (dvārapāla) (50 p.n.e.-50 n.e.).jpg|mały|150x150px|
* Bhārhut, Madhya Pradesh, część kolumny vediki,  okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum  w Kalkucie, grecki wojownik (źródło: [[commons:File:Bharhut_Stupa_Yavana_symbolism.jpg|wikimedia]]).
* Sanchi,  brama zachodnia, strażnik (''dvārapāla''), 50 p.n.e.-50 n.e.) (źródło: [[commons:File:Dvarapala_Sanchi_Stupa_1_Western_Gateway.jpg|wikimedia]]).]]Jedno z najstarszych przedstawień  miecza w sztuce Indyjskiej odnajdujemy na wedice (''vedikā'') stupy w Bhārthut. Jest tam żołnierz identyfikowany jako  Grek z przytroczonym do pasa sporym, szerokim mieczem. Jest on schowany w  pochwie oplecionej krzyżowo pasami skóry lub materiału.

Miecz o podobnie wiązanej pochwie  odnajdujemy  u strażnika (''dvārapāla'') przy zachodniej bramie  stupy nr 1 w Sanchi.
|-
|[[Plik:Sanchi, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze, 50-0 p.n.e.; Sanchi, brama zachodnia, Mahākapi Jātaka, fragment.jpg|mały|150x150px|
* Sanchi, brama południowa, wojna o  relikwie Buddy w Kushinagarze, 50-0 p.n.e. (źródło: [[commons:File:War_of_the_Relics_of_the_Buddha_Sanchi_Stupa_1Southern_Gateway.jpg|wikimedia]]).
* Sanchi, brama zachodnia, ''Mahākapi Jātaka'' (źródło: [[commons:File:Mahakapi_Jataka.jpg|wikimedia]]).]]Miecze przedstawione w Sanchi mierzą ok.  75 cm i mają szerokie obusieczne ostrze. Niektóre reliefy przedstawiają  ostrza w kształcie liścia (Paul,  2005, s. 22).

Uniesione ku górze miecze widzimy  w dłoniach wojowników podczas natarcia na  mury Kushinagar oraz wojownika na reliefie przedstawiającym dżatakę wielkiej  małpy. W drugim przypadku miecz kształtu liścia schowany jest w pochwie.
|-
|[[Plik:Atak Mary, muzeum Lahore II-III w.; muzeum w Peszawarze; Gandhara, okres Kuszanów, II-III w., wysokość 67 cm, Freer Galery of Art..jpg|mały|150x150px|
* Atak Mary, muzeum Lahore,  II-III w.,  (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).
* Atak Mary, muzeum w Peszawarze, II-III w.,  (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).
* Atak Mary, Gandhara, okres Kuszanów, II-III w.,  wysokość 67 cm, Freer Galery of Art. (źródło: (Lippe,  1970, plate 11)<ref>Lippe, A. (1970). ''The Freer Indian sculptures''. Freer Gallery. <nowiki>https://library.si.edu/digital-library/book/freerindiansculp00lipp</nowiki></ref>.]][[Plik:Nawrócenie Angulimali, muzeum Lahore, I w. (zdjęcie A.Babkiewicz)..jpg|mały|150x150px|Nawrócenie Angulimali, muzeum w Lahore, I w. (zdjęcie A.Babkiewicz 2018).]]W sztuce Kuszanów miecze są popularnym  elementem uzbrojenia. Najciekawsze przedstawienia miecza odnajdujemy na  płaskorzeźbach przedstawiających atak Mary. Często są one wiernie odwzorowane  i stanowią powtarzający się motyw (podobne pozycje wojowników). Miecz  przytroczony jest do pasa, widzimy sięgającego po niego wojownika lub znajduje  się w jego ręce już wyciągnięty z pochwy.

Przykład walki mieczem i tarczą  odnajdujemy na reliefie z Lahore, przedstawiającym nawrócenie Angulimali.
|-
|[[Plik:Posąg Kaniszki, Mathura Museum, czerwonawy piaskowiec, 70 cm..jpg|mały|150x150px|Posąg Kaniszki, Mathura Museum, czerwonawy  piaskowiec, 70 cm wysokości (źródło: [[commons:File:Kanishka_enhanced.jpg|wikimedia]]).]]Rzeźba sławnego władcy Kuszanów  Kaniszki została odnaleziona w Māṭ w okręgu Mathura. Widnieje na niej podpis:  ''mahārāja rājātirāja devaputro kāniṣko''  – „Wieki król, król królów, syn Boga, Kaniszka”.

Władca ubrany jest w płaszcz scytyjski,  nosi wysokie buty, wspiera się na potężnej maczudze, a lewą ręką silnie  dzierży rękojeść miecza wiszącego u pasa. Miecz ma zdobną pochwę oraz  parasolowatą głowicę z wygiętym zwieńczeniem.
|}

==Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego==
''Arthaśāstra'' (2.18.12-13) wymienia trzy rodzaje mieczy (''khaḍga'') oraz materiał z jakiego wykonana jest rękojeść (''tsaru''). Komentarze dookreślają ich możliwy kształt<ref>Kangle, R. P. (2014). ''The Kautiliya Arthasastra: Volumes 2 in English''. Motilal Banarsidass, s. 132.</ref>:
{| class="wikitable"
! style="text-align: center;"|'''nazwa sanskrycka'''
! style="text-align: center;"|'''tłumaczenie i opis'''
! style="text-align: center;"|'''wygląd'''
|-
|''nistriṃśa''
|'''„ponad  trzydzieści”'''
- nazwa sugeruje długość miecza przekraczającą trzydzieści  palców (''aṅgula'') (ok. 60 cm)

- komentarz mówi, że ma wygiętą klingę – pierwsze wygięcia  mieczy indyjskich były ku ostrzu
|[[Plik:03 nistrimśa.png|bezramki|200x200px|alt=]]
|-
|''maṇḍalārga''
|'''„zaokrąglony  szczyt”'''
- miecz o zaokrąglonym sztychu, nienadający się do pchnięć,  często spotykany na reliefach

- szkic na podstawie reliefu – Śibi odcina mięso ze swego uda,  by nakarmić gości (''Śibi jātaka'')
|[[Plik:02 mandalagra.jpg|centruj|bezramki|150x150px|alt=]]
|-
|''asiyaṣṭi''
|'''„miecz jak  pałka”'''
- kształtem ma przypominać maczugę

- może rozszerzać się ku sztychowi
|[[Plik:04 asiyaszti.jpg|centruj|bezramki|185x185px|alt=]]
|}

* <small>Rekonstrukcja wyglądu na podstawie rzeźb z Nagarjunakondy (Murthy, 1966, s. 212)</small><ref>Murthy, K. K. (1966). Weapons of War in the Sculptures of Nāgārjunakoṇḍa. ''Artibus Asiae'', ''28''(2/3), 211–218. JSTOR. <nowiki>https://doi.org/10.2307/3249355</nowiki>.</ref> <small>oraz kształt wygiętego ku ostrzu mieczy z Adźanty, VI w. (źródło: Paul, 2005, s. 19, 94)<ref>Paul, E. J. (2005). ''Arms and Armour: Traditional Weapons of India'' (1st Edition. Series: India Crest.). Roli Books.</ref>.</small>

[[Plik:Khaḍga - budowa miecza.jpg|alt=|mały|500x500px|Budowa miecza]]


Zgodnie z Arthaśastrą odpowiedni materiał na rękojeść (''tsaru'') to:

* róg nosorożca (''khaḍga''),
* róg bawołu (''mahiṣa''),
* kość słoniowa (''vāraṇa-viṣāṇa''),
* drewno (''dāru''),
* korzeń bambusa (''veṇu-mūla''?).


MBh (7.47.36) wzmiankuje możliwość zdobień rękojeści szlachetnymi kamieniami (''maṇi-maya-tsaru''). Zgodnie z Agnipuraną<ref>Murthy, K. K. (1966). Weapons of War in the Sculptures of Nāgārjunakoṇḍa. ''Artibus Asiae'', ''28''(2/3), 211–218; s. 214.</ref> długość miecza waha się od 25 do 50 ''aṅgula'' (48-96 cm)<ref>1 ''aṅgula'' = 6-8 ''yava'' = ok. 1,92 cm.</ref>, a jego pochwa (''kośa'') jest skórzana, przytraczana łańcuchem lub skórzanym paskiem, a noszona jest przy pasie po lewej stronie ciała.

MBh (7.164.147-148) wzmiankuje o dwudziestu jeden technikach (''mārga'') używanych podczas walki mieczem. Dziesięć z nich wymienionych jest z nazwy. Zastosował je ''Dhṛṣṭadyumna'' podczas ataku na Dronę (''Droṇa''):

* ''bhrānta'' – poruszanie się tam i nazad,
* ''udbhrānta'' – odskakiwanie, kołysanie (mieczem),
* ''āviddha'' – wirowanie
* ''āpluta'' – doskakiwanie,
* ''prasṛta'' – przesunięcie się,
* ''sṛta'' – odejście,
* ''parivṛtta'' – kręcenie,
* ''nivṛtta'' – zawracanie,
* ''saṃpāta'' – zderzenie, sparowanie
* ''samudīrṇa'' – podjudzanie.

=== Najstarsze typy indyjskich mieczy ===
Popularnym, typowo indyjskim mieczem jest ''asipattra''. Występuje on na wczesnej rzeźbie okręgu Mathury:
{| class="wikitable"
! style="text-align: center;"|'''nazwa sanskrycka'''
! style="text-align: center;"|'''tłumaczenie i opis'''
! style="text-align: center;"|'''wygląd'''
|-
|''asipattra''
|'''„miecz jak  liść”'''
* wąski przy rękojeści, rozszerzający się po środku i ponownie  zwężający ku sztychowi
* ma przypominać liść, płatek lub pióro ptaka (''pattra'')
* szkic na podstawie reliefu – Śibi odcina mięso ze swego uda,  by nakarmić gości (''Śibi jātaka'')
|[[Plik:01 asiputrika.jpg|bezramki|200x200px]]
|}

* <small>Rekonstrukcja wyglądu na podstawie rzeźb z Nagarjunakondy  (Murthy, 1966, s. 212)<ref>Murthy, K. K. (1966). Weapons of War in the Sculptures of Nāgārjunakoṇḍa. ''Artibus Asiae'', ''28''(2/3), 211–218. JSTOR. <nowiki>https://doi.org/10.2307/3249355</nowiki></ref>.</small>

[[Plik:09 oldest blade.png|mały|Najstarsze kształty indyjskich ostrzy miecza (od góry): typ rzymski, łyżeczkowy, równoległy i liścia (źródło: Paul, 2005, s. 19, 94)<ref>Paul, E. J. (2005). ''Arms and Armour: Traditional Weapons of India'' (1st Edition. Series: India Crest.). Roli Books.</ref>.|alt=|brak]]
[[Plik:Zakrzywione miecze-Adźanta (VI w.), Borobudur (IX w.), Harsanath (X w.).jpg|mały|Pierwsze zakrzywione miecze w Indiach zaginały się ku ostrzu. Od lewej miecze spotykane na rzeźbie w: Adźańcie (VI w.), Borobudur (IX w.) i Harsanath (X w.) (źródło: (Paul, 2005, s. 19, 94)<ref>Paul, E. J. (2005). ''Arms and Armour: Traditional Weapons of India'' (1st Edition. Series: India Crest.). Roli Books.</ref>.|alt=|brak]]

=== Typy późniejszych indyjskich mieczy ===
{| class="wikitable"
! style="text-align: center;"|'''''paṭa''''' (hind.)
|<nowiki>- prosta obosieczna głownia ok. 100 cm</nowiki>
- rękawicowa rękojeść chroniąca dłoń (kulista osłona) i całe  przedramię

- używany przez Marathów
|[[Plik:05 Pata.png|bezramki]]
|-
! style="text-align: center;"|'''''khanda'''''
''(khaḍga)'' (sans.)
|<nowiki>- obosieczny, ok. 80 cm</nowiki>
- szeroka, rozszerzająca się w kierunku sztychu głownia

- znany od czasów mogolskich

- stosowany przez radżputów
|[[Plik:06 Khanda.png|bezramki]]
|-
! style="text-align: center;"|'''''talwar'''''
''(taravāri)'' (sans.)
|<nowiki>- szabla podobna do perskiej (szamszir), tureckiej (kilicz), czy  afgańskiej (pulwar)</nowiki>
|[[Plik:02 Talwar.png|bezramki]]
|-
! style="text-align: center;"|'''''kora'''''
|<nowiki>- szabla nepalska, jednosieczna</nowiki>
- sztych mocno rozszerzony, ścięty w dwa łuki
|[[Plik:07 Kora.png|centruj|bezramki|200x200px]]
|-
! style="text-align: center;"|'''''ram dao'''''
|<nowiki>- miecz ofiarny, do obcinania głów zwierząt</nowiki>
|[[Plik:08 Ram Dao.png|centruj|bezramki|191x191px]]
|-
! style="text-align: center;"|'''''sosan pattā''''' (pers., hind.)
|<nowiki>- sosan (pers.) –„linia”, </nowiki>''pattā'' (hind.) – „płatek”
- jednostronna głownia, zakrzywiona w odwrotną stronę niż szabla

- posiada wariant mogolski i radżpucki
|[[Plik:01 Sosun-Pattaw.png|bezramki]]
|}

* <small>Źródło szkiców: Paul, 2005, s. 19, 94<ref>Paul, E. J. (2005). ''Arms and Armour: Traditional Weapons of India'' (1st Edition. Series: India Crest.). Roli Books.</ref>.</small>

[[Plik:Kształty indyjskich kling odpowiednio do miejsca pochodzenia (źródło Rawson, 1968, s. 68–69).jpg|mały|Kształty indyjskich kling odpowiednio do miejsca pochodzenia (źródło: Rawson, 1968, s. 68–69)<ref>Rawson, P. S. (1968). ''The Indian sword'' (First edition). Jenkins.</ref>.|alt=|brak]]

==Przypisy==
[[Category:Amukta – do walki wręcz]]