Pieśń Pana (bhagavatgītā)

Pieśń Pana (Bhagavatgītā 6.23-40)

Streszczenie

Rozdziały od dwudziestego trzeciego do czterdziestego księgi szóstej MBh zawierają jeden z najważniejszych tekstów religijno-filozoficznych literatury indyjskiej. Tekst, który żyje niezależnie od eposu, a jednocześnie, dzięki któremu Mahābhārata jest powszechnie rozpoznawana. Przez wieki był studiowany, komentowany, reinterpretowany, tłumaczony i zapamiętywany przez wiernych, filozofów, duchowych poszukiwaczy, a w ostatnich dwóch stuleciach również orientalistów i filologów. O sile jego oddziaływania niech świadczy fakt, że w Indiach komentarze do niego napisali wszyscy wielcy założyciele szkół wedanty, często pozostający ze sobą w jawnym konflikcie: Śaṃkara (VII w.), Abhinavagupta (X w.), Rāmānuja (XI w.), Madhva (XII w.),  Nimbārka (XIII w.) czy Vallabha (XV w.). Literatura, która narosła wokół niego jest tak gigantyczna, że nie sposób ją chociażby pobieżnie przedstawić.

Bhāgavadgītā w skrócie nazywana Gitą, bo o niej tu mowa, ze względu na zwięzłość formy, prostotę języka, a jednocześnie głębię myśli doczekała się licznych przekładów na prawie wszystkie języki świata, w tym również polski. Tłumaczenia fragmentów (przeważnie z francuskiego) zaczęły pojawiać się w Polsce na początku XX w. Pierwszego tłumaczenia bezpośrednio z sanskrytu dokonał Stanisław Franciszek Michalski-Iwieński w 1910 r. Bardzo wpływowym tłumaczeniem okazał się przekład Wandy Dynowskiej (1930), szczególny ze względu na związek autorki z Towarzystwem Teozoficznym i bezpośredni kontakt z mistyką indyjską. Dziś polski czytelnik może korzystać z doskonałych filologicznych tłumaczeń Joanny Sachse (1988) czy Marty Kudelskiej (1995). Jeśli pragnie poczuć nastrój sanskryckiej strofy ośmiogłoskowej może sięgnąć po tłumaczenie Anny Rucińskiej (2002) czy fragmenty przetłumaczone przez Maria Krzysztofa Byrskiego (2011). Nawet najwybredniejszy czytelnik zachwyci się drugim, tym razem poetyckim, przekładem Jonanny Sachce (2019), uzupełnionym wieloletnimi przemyśleniami autorki. Ów przekład i analiza jest doskonałym przykładem na to, że tekst Gity pozostaje wiecznie świeży i intrygujący mimo jego intensywnej eksploracji. Zawsze potrafi zaskoczyć przeoczoną dwuznacznością, niezauważonym nawiązaniem do wcześniejszej tradycji, czy odkrytym po latach żartobliwym mrugnięciem oka do słuchacza.

Niniejsze tłumaczenie ma ukazać Gitę w kontekście całego eposu, z którego często jest brutalnie wyciągana. Czujny czytelnik zauważy, że zwroty stosowane przez bardów w Gicie pojawiają się też w innych partiach MBh, co świadczy o jej związku z tekstem i ciągłości narracyjnej. Gita jest integralną częścią eposu, można nawet ośmielić się twierdzić, że jest jego kulminacją. Umieszczona w najbardziej podniosłym momencie, w oczekiwaniu na rozpoczęcie bitwy, gdy uwaga słuchaczy jest najbardziej skupiona, zdaje się być esencją całej epopei.

Gita składa się z siedmiuset strof uporządkowanych w osiemnaście rozdziałów. Każdy z nich został zaopatrzony w tytuł kończący się terminem yoga. Materiał ten przez komentatorów często dzielony jest na trzy części po sześć rozdziałów, z których każda ma dotyczyć jednej z trzech dróg wiodących do doskonałości: pracy, nabożnego oddania i wiedzy (karman, bhakti, jñāna). Podział ten jest dużym uproszczeniem, ale pozwala nadać pewne ramy oceanowi tematów poruszanych w rozmowie Kryszny i Ardźuny.

Formuła prezentowania Gity jako części eposu nie pozwala na analizę struktury czy znaczeń tekstu. Przypisy ograniczone są do niezbędnego minimum i przede wszystkim dotyczą dwuznaczności napotykanych w strofach. Mimo wszystko mam nadzieję, że podczas tłumaczeniu udało mi się odkryć kilka interesujących możliwości interpretacyjnych i nowatorsko podejść do problematycznych fragmentów. Osoby pragnące zapoznać się z sanskryckim tekstem i jego analizą zachęcam do skorzystania z zebranych i przygotowanych przeze mnie materiałów zamieszczonych na stronie internetowej poświęconej Gicie (bhagavadgita.eu). Czytelnik znajdzie tam analizę gramatyczną i syntaktyczną każdej strofy, warianty tekstu spoza wydania krytycznego, ważniejsze komentarze, skany manuskryptów, zbiór polskich tłumaczeń, liczne recytacje tekstu i inne materiały pomocne w pogłębieniu studiów.

Rozdziały

nr strof	streszczenia rozdziałów
23. Joga smutku Ardźuny (arjuna-viṣāda-yoga)
1-47
24. Joga analitycznego oglądu (sāṃkhya-yoga)
1-72
25. Joga czynu (karma-yoga)
1-43
26. Joga wiedzy (jñāna-yoga)
1-42
27. Joga wyrzeczenia się czynu (karma-sannyāsa-yoga)
1-29
28. Joga kontemplacji (dhyāna-yoga)
1-47
29. Joga wiedzy i mądrości (jñāna-vijñāna-yoga)
1-30
30. Joga niezniszczalnego brahmana (akṣara-brahma-yoga)
1-28
31. Joga królewskiej wiedzy i królewskiej tajemnicy (rāja-vidyā-rāja-guhya-yoga)
1-34
32. Joga majestatu (vibhūti-yoga)
1-42
33. Joga oglądu postaci wszechświata (viśva-rūpa-darśana-yoga)
1-54
34. Joga uwielbienia (bhakti-yoga)
1-20
35. Joga pola i znawcy pola (kṣetra-kṣetrajña-yoga)
1-34
36. Joga trójcechowego podziału (guṇa-traya-vibhāga-yoga)
1-27
37. Joga Najwyższego Człowieka (puruṣottama-yoga)
1-20
38. Joga podziału na majętność boską i demoniczną (devāsura-sampad-vibhāga-yoga)
1-24
39. Joga podziału trojakiej wiary (śraddhā-traya-vibhāga-yoga)
1-28
40. Joga wyzwolenia (mokṣa-yoga)
1-78