Bhāṇḍa – rząd koński i słoniowy

From en-MahabharataWiki
Revision as of 04:21, 10 July 2021 by imported>AndBab (→‎Przypisy)
Jump to navigationJump to search

Informacje wstępne

Konie udomowiono prawdopodobnie w kulturze Botai na terenie północnego Kazachstanu (3700-3100 p.n.e.). Na zębach tamtejszych końskich czaszek odkryto ślady starcia szkliwa po wędzidle[1]. Ekspansja udomowionego konia wiąże się z historią ludów indoeuropejskich. Pierwsze użycie koni poświadczone jest w zaprzęgu rydwanu, zanim zaczęto jeździć wierzchem. Kości pochowanych wraz z wojownikami i rydwanami koni odnajdujemy w grobach z kultury Sintaszta-Pietrowka (2100-1700 p.n.e.)[2].


Najstarszą częścią rzędu końskiego jest uzda. W Egipcie i Asyrii jeżdżono końmi na oklep lub na cienkim czapraku przytrzymywanym popręgiem lub opaską obejmującą pas piersiowy i koński zad. W Asyrii czapraki te były szykowne i bogato zdobione. Wczesną formę skurzanego siodła używanego wraz z kropierzem opracowali Śakowie (siodło z kurhanu w Pazyryku, IV-III w. p.n.e.). Siodło z drewnianym stelażem pojawia się w Chinach ok. 200 p.n.e. Najstarszym przykładem użycia takiego siodła w Europie jest „czterorożne” siodło rzymskie (posiadało po dwie wypustki na łęku tylnim i przednim) używane w I w. p.n.e.[3].


Podniesienie jeźdźca powyżej grzbietu konia i rozłożenie ciężaru na wyższą i niższą część kręgosłupa otworzyło drogę do upowszechnienia się strzemion. Zaczątkiem strzemienia były skórzane paski z pętlą na paluch u nogi mocowane u dołu siodła. Widoczne są one na wczesnych reliefach indyjskich z przełomu er[4]. Kuszanowie w II w. stosowali strzemiona „platformowe” (stopę stawiano na platformie). Najwcześniejsze strzemię podobne współczesnym pochodzi z grobowców dynastii Jin z Chin (302 r.). W VI w. upowszechniło się ono dzięki ludom indoirańskim.


Udomowienie słonia nastąpiło w cywilizacji harappańskiej ok. 2000 p.n.e. Słonie bojowe początkowo były specyfiką subkontynentu indyjskiego. Choć źródła archeologiczne wskazują, że słoń azjatycki w starożytności występował na Bliskim Wschodzie (szkielety słoni odnajdywane są w Syrii i Turcji[5]), to brak wyobrażeń jego użycia w sztuce wojennej Asyrii. Aleksander ze słoniami spotyka się po raz pierwszy podczas bitwy pod Gaugamelą, gdzie 15 tych zwierząt umieszczono pośrodku formacji. Jednak ich użycie na większą skalę (według różnych źródeł 85 lub 200 słoni) zobaczył dopiero w Gandharze podczas bitwy nad rzeką Hydaspes. Według ówczesnych źródeł król Magadhy posiadał 6 000 słoni bojowych[6].


Oswojenie słonia afrykańskiego doprowadziło do upowszechnienia słoni bojowych w Afryce i na Bliskim Wschodzie. Słonie bojowe stosowali Seleucydzi i Ptolemeusze. Brały one udział w wojnach punickich (264-146 p.n.e.), gdzie zostały wyposażone w wieżę oraz zbroję. Tam też Rzymianie nauczyli się skutecznie walczyć z oddziałami szarżujących słoni (np. ranienie miękkich części zwierzęcia, by wzbudzić w nich panikę).

Historia

Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)

mały|Terakotowy koń z Lothal, późny okres harappański (źródło: [http://www.geocities.ws/ifihhome/articles/bbl002.html B.B.Lal]). mały|Pieczęć ze słoniem z Mohenjo-daro (źródło: [https://www.harappa.com/privacy-policy harappa.com]).Kultura harappańska prawdopodobnie nie znała konia. Terakotowe figurki tych zwierząt z Lothal mogą być półosłem (kułan azjatycki, onager  – Equus hemionus). Konie pojawiają się jednak u schyłku kultury harappańskiej. Ich kości znajdowane są w wierzchnich warstwach Mohendżo Daro.


Słoń indyjski jest częstym motywem na pieczęciach harappańskich. Sugeruje to jego wczesne udomowieniu w Dolinie Indusu.

Tepe Sialk i Rygweda (1200-1100 p.n.e.)

mały|British Museum, ceramika malowana, Tepe Sialk, X-IX w. p.n.e. (źródło: [https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1937-0410-1 britishmuseum.org]).Na stanowisku Tepe Sialk (Iran) (1200-1100 p.n.e.) pojawiają się malowane wyobrażenia koni i jeźdźców. Wraz ze zmarłymi grzebie się uprzęż końską (wędzidła, dzwonki, napierśniki)[7].


Rygweda zna słonia jako zwierzę wierzchowe. Dosiada go główne bóstwo panteonu wedyjskiego – Indra.

Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)

[[Plik:Asyryjska kawaleria, czasy Aszurnasirpala II (865–860 p.n.e.), relief z Nimrud, British Museum.jpg|mały|Asyryjska kawaleria, czasy Aszurnasirpala II (865–860 p.n.e.), relief z Nimrud, British Museum (źródło: wikimedia).]]mały|Kawalerzyści asyryjscy (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające)[8].Kawaleria neoasyryjska była jedną z podstawowych formacji militarnych. Jeżdżono najczęściej na oklep lub na czaprakach. Reliefy przedstawiają jazdę w parach – jeden wojownik walczy, drugi utrzymuje stabilność obu koni.


Na niektórych reliefach przedstawiane są kropierze okrywające konia od grzywy po ogon. Były one wiązane na piersi i zadzie zwierzęcia. Raczej nie pojawia się popręg.


Czapraki były bogato zdobione i świadczyły o społecznej pozycji wojownika. Widzimy też pióropusze wieńczące końskie głowy, frędzle, dzwonki, naszyjniki, napierśniki i liczne zdobienia upiększające koński rząd.

Reliefy Achemenidów (559-330 p.n.e.)

[[Plik:Achemenidzki kawalerzysta z Hellespontu, sarkofag Altikulac’a, wczesny IV w. p.n.e..jpg|mały|Achemenidzki kawalerzysta z Hellespontu, sarkofag Altikulac’a, wczesny IV w. p.n.e. (źródło: wikimedia).|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:Achemenidzki_kawalerzysta_z_Hellespontu,_sarkofag_Altikulac%E2%80%99a,_wczesny_IV_w._p.n.e..jpg]][[Plik:Ahura Mazda (po prawej) przekazuje Ardaszirowi I pierścień władzy, Naqsh-e Rustam, III p.n.e..jpg|mały|Ahura Mazda (po prawej) przekazuje Ardaszirowi I pierścień władzy, Naqsh-e Rustam, III p.n.e. (źródło: wikimedia).|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:Ahura_Mazda_(po_prawej)_przekazuje_Ardaszirowi_I_pier%C5%9Bcie%C5%84_w%C5%82adzy,_Naqsh-e_Rustam,_III_p.n.e..jpg]]Na reliefie z Naghsz-e Rostam konie mają czapraki lub siodła wiązane pod brzuchem. Może świadczyć to o użyciu popręgu. Zdobne pasy przytrzymujące siodło biegną również przez pierś i zad koński.

Śakowie (IV w. p.n.e.)

mały|Rekonstrukcja siodła i uprzęży z kurhanu w Pazyryku, 305-288 p.n.e. (źródło: [http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html depts.washington.edu]).Wczesną formę siodła – dwie skórzane poduszki po bokach przytroczone popręgiem, bogato zdobione elementami z rogu i utwardzonej skóry oraz filcowy czaprak z motywami zwierzęcymi – opracowali Śakowie. Takie siodło zostało odkryte w jednym z kurhanów w Pazyryku, IV-III w. p.n.e.

Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)

alt=|mały|Muzeum Taksili, Sirkap, części rzędu końskiego, II p.n.e.-II n.e. (zdjęcia: A.Babkiewicz 2018).mały|Muzeum Taksili, Sirkap, kolekcja dzwonków, II p.n.e.-II n.e. (zdjęcia: A.Babkiewicz 2018).W Muzeum w Taksili odnajdujemy części końskiej uprzęży oraz kolekcję dzwonków, które mogły być przytraczane do uprzęży końskiej lub słoniowej.
[[Plik:1024px-Monkeys riding on an elephant. Bharhut, c. 100 BC. Indian Museum, Calcutta ei05-68.jpg|mały|Bhārhut, Madhya Pradesh, okres Śungów (100-80 p.n.e), małpy dosiadające słonia, „małpia dźataka”, obecnie w Muzeum w Kalkucie (źródło: wikimedia).]]mały|Bhārhut, Madhya Pradesh, wschodnia brama (vedikā – wysokość ok. 3 m), okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie, źródło: (Huntington i Huntington 1985:67)[9].Na reliefach stupy w Bhārhut pojawia się sporo dosiadanych słoni. Jeden z piękniejszych przykładów to procesja słoni z relikwiarzem ze wschodniej bramy. Słoń ma dekorację okalającą guzy, dzwonki przytroczone do szyi, a na jego nogach pojawiają się bransolety.


Drugi intrygujący obraz jest ilustracją małp dosiadających słonia (Małpia dźataka). Detale ukazują sposób pętania słonia (popręg), przytraczania obiektów do jego trąby i kierowania nim przez kornaka (tu małpą) przy pomocy długiego ankusa.

[[Plik:Rock-carvings-gods-Indra-Surya-India-Bhaja.jpg|mały|Bhājā, Mahārāṣṭra, Bóg słońca (po lewej), Indra (po prawej) strzegący wejścia do wihary nr 19 (100-70 p.n.e.) (źródło: wikimedia).]]Obraz Indry dosiadającego słonia w kompleksie Bhājā przedstawia detale kropierza. Jest on zakończony grubą fałdą materiału (sznurem?) i przepasany sznurem (popręgiem?) pod brzuchem.


Na reliefie widać sposób dosiadania słonia. Przedni jeździec kieruje słoniem przy pomocy ankusa (w tym przypadku wadźry), tylni siedzi w pozycji kucznej.

[[Plik:Sunga horseman Bharhut2.jpg|mały|Bhārhut, Madhya Pradesh, wschodnia brama (vedikā – wysokość ok. 3 m), okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie (źródło: wikimedia).]][[Plik:Stupa nr 2, z napisami w kharoszti, co sugeruje udział Gandharczyków w jej architekturze; medalion z jeźdźcem, ok. 115 p.n.e..jpg|mały|Stupa nr 2, z napisami w kharoszti, co sugeruje udział Gandharczyków w jej architekturze; medalion z jeźdźcem, ok. 115 p.n.e., źródło: wikimedia).]]Na wedice stupy w Bhārhut przedstawiony jest jeździec na koniu z proporcem. Koń poza dekoracyjną uzdą posiada czaprak lub siodło wiązane na piersi i zadzie zdobnymi łańcuchami podobnymi do widzianych na reliefie z Naghsz-e Rostam.


Na reliefach w Sanchi  w scenach parad i batalistycznych dominują wizerunki słoni, ale towarzyszą im jeźdźcy na koniach. Głowy koni często dekorowane są pióropuszami z włosia.

[[Plik:1920px-Temptation of the Buddha fragmentaaaaa.jpg|mały|Sanchi, brama zachodnia, kuszenie Buddy i ucieczka armii Mary (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia).]]Zaczątkiem strzemienia były skórzane paski z pętlą na paluch u nogi mocowane u dołu siodła stosowane w II w. p.n.e. w Indiach. Widać je na wczesnych reliefach indyjskich z Sanchi (II w. p.n.e.), co jest najwcześniejszym użyciem protostrzemion[10].


Przedstawione na reliefie siodło jest grube, podnosi się na łęku przednim i tylnym, łączy się na brzuchu konia dwoma popręgami. Może to wskazywać na siodło o złożonej strukturze, a nie tylko prosty czaprak.

[[Plik:1920px-Temptation of the Buddha fragment.jpg|mały|Sanchi, brama zachodnia, kuszenie Buddy i ucieczka armii Mary (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia).]][[Plik:Ankus - Sanchi, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze (50-0 p.n.e.).jpg|mały|Sanchi, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia).|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:Ankus_-_Sanchi,_brama_po%C5%82udniowa,_wojna_o_relikwie_Buddy_w_Kushinagarze_(50-0_p.n.e.).jpg]][[Plik:Sanchi, kolumna bramy wschodniej (50-0 p.n.e.) - słoń.jpg|mały|Sanchi, kolumna bramy wschodniej (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia)]]Rzeźby z  Sanchi przedstawiają drobiazgowo i ze znawstwem sposób dosiadania, prowadzenia i wygląd słoniowego rzędu. Słonie przykryte są czaprakami, często mają udekorowane guzy, na ich szyjach widać pierścienie na wzór obroży, a  po bokach szyi zwisają sporej wielkości dzwonki.


Słonia dosiada dwójka lub trójka osób. Pierwszy z nich trzyma w ręku ankus i kieruje słoniem. To, że jest większy w porównaniu z innymi sugeruje pozycję głównego wojownika. Człowiek z tyłu zajmuje mało wygodną pozycję, siedzi w kucki i najczęściej w swych rękach dźwiga proporzec z godłem lub parasol. Środkowy, jeśli się pojawia, pełni funkcję pomocniczą, często trzyma dodatkowy oręż.


Rzeźba na kolumnie bramy wschodniej przedstawia detale wyglądu rzędu słoniowego: długi kropierz i lina go mocująca, zdobna girlanda wieńcząca guzy, pasy udrapowanego materiału po bokach i  ozdobne łańcuchy zwisające przed jego uszami.

[[Plik:AdshoCarnelianSeal.jpg|mały|Kuszański szlachcic Adsho, pieczęć z karneolu, ok. 150 r., British Museum (źródło: wikimedia).]]Strzemiona „platformowe” były używane przez Kuszanów w II w., co możemy zobaczyć na pieczęci z karneolu wyobrażającej jeźdźca z epoki (ok. 150 r.)

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

W MBh pojawiają się nazwy części uprzęży (np. 7.35.34-35), jednak ich precyzyjna identyfikacja jest stosunkowo trudna. Zdaje się, że niektóre terminy funkcjonują w swych węższych i szerszych znaczeniach. Bhāṇḍa to może być cały rząd koński, ale też jedynie uprząż czy uzda. mały|500x500px|Części rzędu końskiego, obrazek to rekonstrukcja siodła i uprzęży z kurhanu w Pazyryku (źródło obrazka: [http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html depts.washington.edu]).


Termin kakṣyā wywodzi się od kakṣa (miejsce ukryte, pacha, pas) i oznacza pasek, ogrodzenie, opasanie, a w uprzęży – popręg. Użycie popręgu zarówno w przypadku słoni, jak i koni zdaje się w Indiach powszechne i jest zaświadczone już na najstarszych reliefach. MBh używa tego terminu w złożeniu baddha-kakṣyā (z zapiętym pasem). Jest on często określony jako złoty (suvarṇa, hiraṇya, rukma) i pojawia się zarówno w kontekście koni jak i słoni. W tym drugim przypadku może towarzyszyć mu słowo graiveya – łańcuch wokół szyi słonia, który również zdaje się być częścią uprzęży, a nie tylko elementem ozdobnym. Z kontekstów wydaje się, że metonimicznie (część za całość) autorzy tym terminem określają całą konstrukcję osidłania, której głównym elementem jest popręg. MBh (np. 4.50.15, 7.6.9) informuje nas, że kakṣya znajduje się na szczycie proporca (dhvajāgra) Karny. Więc raczej nie był to tylko pas, a całe skomplikowane wiązanie opasujące zwierzę.


Czaprak to derka umieszczana pod siodłem, by chronić ciało zwierzęcia przed obtarciami, natomiast kropierz to tkanina zakrywająca konia lub słonia poza pyskiem i ogonem. MBh wymienia aż pięć terminów oznaczających koce, materiały i derki, które pojawiają się również w kontekście batalistycznym. Występują razem lub osobno. Najczęściej pojawia się termin kambala, który oznacza przede wszystkim wełniany koc, ale czasem wymieniany jest na liście słów oznaczającymi zbroję i części uprzęży (7.35.34). Specyficznym wełnianym kocem jest  rāṅkava, który ma być wykonany z sierści pewnego gatunku antylopy, ale może również oznaczać po prostu wełnianą derkę. Termin kutha zdaje się być bardziej jednoznaczny i wskazuje na barwiony materiał okrywający zwierzęta, czyli kropierz. Często towarzyszą mu termin paristoma – może to być koc lub poduszka. Podobne znaczenie ma termin āstara (nakrycie, dywan, poduszka). Oba mogą wskazywać na rodzaj poduszek umieszczanych dla wygody lub bezpieczeństwa jako element siodła. Tym bardziej, że oba występują w kontekście siodła końskiego (6.92.72, 8.14.48 – aśvāstaraparistoma). Na reliefach z wczesnej rzeźby indyjskiej widzimy, że słonie bywają w pełni okryte kropierzami, natomiast konie wyposażone są w derki do siedzenia (czaprak) lub siodła.


Termin abhīśu (abhīṣu) jednoznacznie wskazuje na lejce i najczęściej w MBh pojawia się w złożeniu „z lejcami w dłoni” (abhīśuhasta) oznaczającego rydwannika powożącego końmi. Również na lejce wskazuje termin raśmi, który w takim znaczeniu używany był w Rygwedzie. Jednak przede wszystkim znaczy on promienie słońca lub księżyca, a dopiero metaforycznie wskazuje na lejce.


Termin graiveya najczęściej występuje wraz z kakṣyā, co skłania do kojarzenia go z częścią uprzęży. Pochodzi on od słowa grīva (szyja) i może oznaczać rodzaj popręgu wiązanego pod szyją słonia.


Z wyobrażeń na reliefach widać, że słonie i konie były bogato ozdabiane. W MBh pojawia się termin oznaczający pukle włosów w formie pióropuszy przytraczane do końskich głów (prakīrṇaka). W kontekście ozdób pojawiają się również dzwonki (ghaṇṭā) troczone do koni i słoni oraz pukle włosia jaków (cāmara) używane jako wachlarze do odganiania insektów, ale również jako element upiększający.

części rzędu końskiego i słoniowego

nazwa sanskrycka liczba wzmianek

w MBh

tłumaczenie terminu
bhāṇḍa 50 - naczynie, gar, wiadro

- rząd koński

- uprząż / uzda (z wędzidłem)

kakṣyā 43 - pasek, ogrodzenie

- popręg słoniowy / koński

- popręg z siodłem (?)

āsana (228) - siodło końskie (9.22.69) lub słoniowe (7.167.14)
czaprak / kropierz kambala (25) - wełniany koc, górne nakrycie
kutha 16 - barwiona tkanina służąca jako okrycie zwierząt
paristoma 15 - koc, poduszka
rāṅkava 13 - wełniany koc z sierści antylopy raṅku
āstara 4 - nakrycie, posłanie, dywan, poduszka
lejce abhīśu abhīṣu 13

3

- lejce / wodze

- uzda

raśmi

raśanā

(144)

4

- promienie (słoneczne lub księżycowe)

- (wed.) lejce

graiveya 6 - łańcuch wokół szyi słonia

- obroża

prakīrṇaka 5 - kępa włosów jako ozdoba dla konia, pióropusz
cāmara (41) - miotełka z włosów jaka

- stosowana jako ozdoba lub wachlarz do odganiania owadów

ghaṇṭā (34) - dzwonki przytroczone do koni i słoni

• Liczba w nawiasie oznacza, że kategoria jest homonimem – ma również inne znaczenia, a więc liczba wzmianek nie jest ścisła.


Konie w MBh opisywane są jako dobrze ujeżdżone (svārūḍha) i posłuszne poleceniom jeźdźcy lub woźnicy. Najlepsze konie pochodziły z krajów: Sindhu (saindhava), Vanāyu (vanāyuja), Kāmboja, Āraṭṭa, Bāhlika oraz z gór (pārvatīya) (7.35.36), czyli terenów Sindhu, Pendźabu, Gandhary oraz pogórza Afganistanu, skąd prawdopodobnie były sprowadzane. Końskie kopyta (khura, wzmiankowane 22 razy) bywają posrebrzane (rūpyakhurā, 7.58.18). Autorzy tekstu często wiążą je z hałasem, jaki wywołują.


Słonie często określone są terminem prabhinna (dosł. rozszczepiony, przeszyty – termin występuje w MBh 65 razy, często w porównaniach z postwerbium iva) lub madāndha (ślepy z amoku). Cała fraza brzmi: prabhinna-karaṭā-mukha – „skroń i pysk przeszyty [zalany temporyną]” (6.13.33). Oznacza to słonia w czasie must (amoku), gdy jest szczególnie agresywny. Wówczas w ciele słonia wzrasta znacząco poziom testosteronu (nawet sześćdziesięciokrotnie), a z jego skroni cieknie temporyna (śuṇḍa 7.37.35). Przyczyny must nie są jasne, ale wiadomo, że nie są one powiązane z czasem rui samic.


Przykładem walki na słoniach może być szarża tych zwierząt pod wodzą słynnego wojownika dosiadającego słonia – króla Pragdżjotiszy (Prāgjyotiṣa) (7.19.17, 38-64). Kły słoniowe (viṣāṇa) wspomniane są w tekście 47 razy. Mogły być ostrzone lub nakładano na nie metalowe ostrza. Użycie słoni w bitwach w Indiach opisuje J.N. Sarkar[11].

Przypisy

  1. ↑ Outram, A., Stear, N., Bendrey, R., Olsen, S., Kasparov, A., Zaibert, V., Thorpe, N., & Evershed, R. (2009). The Earliest Horse Harnessing and Milking. Science (New York), 323, 1332–1335.
  2. ↑ Parpola, A., & Carpelan, C. (2005). The cultural counterparts to Proto-Indo-European, Proto-Uralic and Proto-Aryan: Matching the dispersal and contact patterns in the linguistic and archaeological record. The Indo-Aryan Controversy: Evidence and Inference in Indian History, 107–141.
  3. ↑ Gawronski, R. S. (2004). Some Remarks on the Origins and Construction of the Roman Military Saddle. Archeologia, 55, 31–40.
  4. ↑ Beatie, R. H. (1981). Saddles. University of Oklahoma Press, p.28.
  5. ↑ Çakırlar, C., & Ikram, S. (2016). When elephants battle, the grass suffers.’ Power, ivory and the Syrian elephant. Levant, 48(2), 167–183. https://doi.org/10.1080/00758914.2016.1198068.
  6. ↑ Arrian. (1884). The Anabasis of Alexander. W E. J. Chinnock (Tłum.), The Anabasis of Alexander; or, The history of the wars and conquests of Alexander the Great. Hodder and Stoughton; Wikisource.
  7. ↑ Allchin, B., & Allchin, R. (1973). Narodziny cywilizacji indyjskiej (T. 180). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 290.
  8. ↑ Dezso, T. (2012). Tamas Dezso: The Assyrian Army I/1-2. The Structure of the Neo-Assyrian Army. 1. Infantry 2. Cavalry and Chariotry (1st Edition).
  9. ↑ Huntington, S. L., & Huntington, J. C. (1985). The Art Of Ancient India: Buddhist, Hindu, Jain (1st Edition). Weatherhill.
  10. ↑ Azzaroli, A. (1985). An early history of horsemanship. E.J. Brill/W. Backhuys, p. 156.
  11. ↑ Sarkar, J. (1960). Military history of India (1st Edition). Orient Longmans.
Retrieved from "https://en-wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php?title=Bhāṇḍa_–_rząd_koński_i_słoniowy&oldid=452"