Klasyfikacja świata zwierząt
Lista zwierząt pojawiających się w MBh jest imponująca. Widać, że autorzy doskonale znają otaczającą ich faunę, są w stanie tworzyć jej systematykę, na zawołanie układać listy zwierząt podobnych do siebie pod względem wyglądu, środowiska, w którym żyją czy zachowań. Przyroda zdaje się im dużo bliższa niż świat militariów czy życie miejskie. Jednak długim wykazom stworzeń nie towarzyszy żadna charakterystyka. Systematyka fauny pojawia się przy okazji, jakby na marginesie. Musimy ją rekonstruować z szerszych terminów nazywających grupy zwierząt, czy list wymieniających pewnego typu stworzenia, np. ptaki wodne występujące w jeziorze odwiedzonym przez Pandawów. Zdarzają się też fragmenty, w których autorzy systematycznie podchodzą do klasyfikacji. Jednym z ciekawszych jest opis ziemi, podczas którego autor wprowadza podział świata przyrody, zaczynając od istot nieruchomych (flora) i ruchomych (fauna, 6.5.10-16). Jest on dobrym punktem wyjścia do dalszej rekonstrukcji świata zwierząt w MBh:
Są tu dwa rodzaje istot: nieruchome i ruchome.
Łono ruchomych trojakie: jajo, pot[1] oraz owodnia[2].
Wśród ruchomych stworzeń wszelkich, te z owodni są najlepsze,
główne pośród owodniowych są to ludzie i zwierzęta.
Liczne kształty ma zwierzyna, ich rodzajów jest czternaście:
siedem mieszkających w lesie, siedem wieś zamieszkujących.
Tygrys, lew, dzik, bawół, niedźwiedź, słoń i małpa – oto siedem
zwierząt, co las zamieszkują, znanych, królu, nam z tradycji.
Krowa, koza, człowiek, baran, rączy rumak, muł i osioł –
to domowych siedem zwierząt wymienianych przez uczonych.
Ta czternastka typów zwierząt, tak domowych, jak i leśnych,
jest wspomniana w Wedach, władco, na nich wsparte są ofiary.
Człowiek z domowych najlepszy, lew zaś spośród zwierząt leśnych.
Wszystkie z niezliczonych stworzeń wzajem siebie spożywają.
Na podstawie powyższego opisu można rekonstruować schemat systematyki. Zwierzęta dzielą się na:
- ssaki (zrodzone z owodni – jarāyuja);
- płazy, gady, ptaki (zrodzone z jaja – aṇḍaja);
- insekty, robaki (zrodzone z potu – svedaja).
Ssaki dalej dzielą się na ludzi (mānava) i zwierzęta (paśava). Jednak wśród dwóch grup zwierząt ponownie pojawia się człowiek:
- udomowione (grāmavāsin): krowa, koza, człowiek, owca, koń, muł, osioł (go, aja, manuja, meṣa, vājin, aśvatara, gardabha);
- dzikie (araṇyavāsin): lew, tygrys, dzik, bawół, słoń, niedźwiedź, małpa (siṃha, vyāghra, varāha, mahiṣa, vāraṇa, ṛkṣa, vānara).
Lista zwierząt udomowionych i dzikich nie jest pełna. Zgodnie z opinią samych bardów jest to stara lista, pochodząca z tradycji i wymieniająca zwierzęta istotne dla przeprowadzania ofiar. Pełną listę i dalszą systematykę należy rekonstruować z innych fragmentów.
Wykaz zwierząt udomowionych pojawia się w MBh 1.58.28. Wśród nich odnajdujemy bawoła (mahiṣa), we wcześniej omawianym fragmencie klasyfikowanego jako zwierzę dzikie, oraz wielbłąda (uṣtra). Na jeszcze innej liście zwierząt udomowionych (1.89.55 – z aparatu krytycznego) znajduje się również słoń. Świadczy to o tym, że zwierzęta takie jak bawół, wielbłąd i słoń, traktowano jako udomowione, które żyją również na wolności (dalej nazywamy je wpół udomowionymi).
Zwierzęta dzikie zbiorczo nazywane są mieszkańcami lasów (vanaukas). Ich protoplastą jest Nieprawość (Adharma), który ze swą trzecią żoną Mocogniewną (Krodhavaśā) ma 9 córek: Mṛgī, Mṛgamandā, Harī, Bhadramanā, Mātaṅgī, Śārdūlī, Śvetā, Surabhi, Surasā (1.60.58-66). Biorąc pod uwagę zwierzęta z nich zrodzone można rekonstruować większe kategorie zwierząt:
- zwierzyna płowa (mṛga);
- małpy: makaki, małpoludy, langury (hari, vānara, golāṅgūla);
- koty: lwy, tygrysy, lamparty (siṃha, vyāghra, dvīpin);
- zwierzęta powolne: niedźwiedzie, wołowate, jaki (ṛkṣa, sṛmara, camara);
- słonie (mātaṅga);
- bydło (go);
- konie (vājin);
- węże (nāga).
W innym miejscu (13.86.24) kotowate zbiorczo nazwane są zwierzętami mającymi kły (daṃṣṭrin). Występuje też kategoria zwierząt niebezpiecznych dla człowieka (vyāla), do której obok tygrysa, lwa i lamparta zalicza się dzikie słonie i jadowite węże. Jeszcze gdzie indziej (3.98.14) obok zwierząt powolnych (sṛmara, camara) wymienia się bawoła (mahiṣa) i dzika (varāha), co może świadczyć, że zaliczano je do tej samej kategorii. Do listy zwierząt powolnych można dodać też gaura indyjskiego (gavayu), który pojawia się w innym miejscu (3.229.10) obok niedźwiedzia i dzika.
Systematyka ptactwa (dvija, pakṣin, khaga)
Wyróżniającymi się klasami zwierząt w MBh są węże i ptaki. Pojawiają się one często na listach wraz z boskimi istotami takimi jak gandharwowie czy jakszowie (np. 9.43.46). Ich poczęcie przypisywane jest dwóm żonom Kaśjapy (Kaśyapa). Za protoplastę ptaków uznawana jest Winata (Vinatā), która daje narodziny mitycznych orłom Garudzie i Arunie (1.59.39). Aruna z kolei, z małżonką Jastrzębicą (Śyenī) powołuje do życia dwa kolejne ptaki znane z opowieści o Ramie i porwaniu Sity – Sampatiego i Dźataju (Saṃpāti, Jaṭāyuṣa, 1.60.68-69).
Choć Winata jest najczęściej identyfikowana jako matka ptaków, to autorzy MBh nie ograniczają się do niej jako protoplastki skrzydlatych. Ptaki mają być również dziećmi Nieprawości (Adharma) i Miedzi (Tāmrā). Para ta ma piątkę córek, które są matkami różnych gatunków ptaków (1.60.54-57):
- Wrona (Kākī) daje narodziny sowom (ulūka);
- Jastrzębica (Śyenī) daje narodziny ptakom drapieżnym (śyena);
- Padlinożerna (Bhāsī) płodzi ptaki padlinożerne (bhāsa) oraz sępy (gṛdhra);
- Trwałomonarsza (Dhṛtarāṣṭrī) powołuje do życia gęsi, kaczki i kazarki (haṃsa, kalahaṃsa, cakravāka);
- Papuga (Śukī) daje narodziny papugom (śuka).
Z podziału tego wynika dość przejrzysta systematyka ptactwa potwierdzona innymi fragmentami MBh. Najbardziej rozpoznawalne ptaki to ogromne drapieżniki (śyena). Osobną kategorię stanowią ptaki padlinożerne (bhāsa). Partie batalistyczne MBh rozszerzają ich listę wyliczając te, które żerują na bitewnych pobojowiskach. Są to: sępy/ścierwniki, marabuty, wrony, kruki (gṛdhra, kaṅka, baḍa, vāyasa, np. 7.72.13). Czasem wśród nich występują również drapieżne (śyena). Bardowie osobno traktują ptactwo należące do rodziny kaczkowatych (haṃsa, kalahaṃsa, cakravāka), tworząc szerszą kategorię ptaków wodnych (jalacārin): cakravāka, kurara, jalakukkuṭa, kāraṇḍava, plava, haṃsa, baka, madgu (3.155.50).
Systematykę nieco zaburza uznanie sów za dzieci Wrony. Jest to uzasadnione tradycją, która sowy i wrony traktuje jako gatunki sobie wrogie. Zatem ich pokrewieństwo wynika z wzajemnego antagonizmu. Ukazuje to wizja, która zainspirowała Aśwatthamanę do nocnej rzezi w obozie Pandawów (10.1.34-42). W gałęziach banianu widzi on jak sowa morduje uśpione wrony, rozrywając ich ciała na fragmenty.
Gdzie indziej bardowie zdają się też wprowadzać kategorię ptaków upiększających parki i lasy. Pojawiają się one dość regularnie przy opisach parków i leśnych ostępów. Jedna z takich list (3.155.47-48) wylicza: cakora, śatapattra, bhṛṅgarāja, śuka, kokila, kalaviṅka, hārīta, jīvajīvaka, priyavrata, cātaka.
Zatem systematyka ptaków stosowana przez bardów może być rekonstruowana jako:
- ptaki drapieżne (śyena);
- ptaki padlinożerne (bhāsa);
- ptaki wodne (jalacārin);
- ptaki upiększające parki i lasy (np. śuka);
- sowy (ulūka).
Płazy, gady i ryby (jalacara)
Matką węży począwszy od tych mitycznych (Śeṣa, Ananta, Vāsuki, Takṣaka) jest Kadru (Kadrū) (1.59.40). Jedno z jej dzieci nazywa się Żółwiem (Kūrma), co może świadczyć o tym, że bardowie zauważali pewne podobieństwa płazów i gadów. W innym miejscu matką węży (nāga) jest Smakowita (Surasā) (1.60.52-66) – córka Nieprawości (Adharma) i jego trzeciej żony Mocogniewnej (Krodhavaśā). Tu ziemskie węże (naga) odróżnione są od mitycznych potomków Kadru (pannaga – wielokapturowe, często pełniące funkcje kosmiczne). Podobnie jak w przypadku mitycznych ptaków (dzieci Winaty) i ziemskich ptaków (dzieci Nieprawości i Miedzi).
W MBh płazy i gady pojawiają się najczęściej na listach stworzeń wodnych (jalacara), np. żółw, krab, gawial, delfin (kūrma, karkaṭaka, nakra, makara, śiṃśuka, 12.29.24). Występują na nich zarówno ryby (timi, jhaṣa, mīna, matsya), węże (nāga) oraz krokodyle (grāha, makara, nakra).
Problem z systematyką małp
Małpy (vānara) przysparzają nieco problemów taksonomicznych autorom eposu. Raz są klasyfikowane jako potomkowie Pulastji wraz z mitycznymi istotami (rākṣasa, kiṃnara, yakṣa, 1.60.7), innym razem umieszczane są wśród zwierząt dzikich (np. 6.5.13), a ich matką jest córka Nieprawości (Adharma) i Mocogniewnej (Krodhavaśā) – Hari (Harī, 1.60.62). Tu też autorzy wprowadzają podział na trzy kategorie małp: hari, vānara, golāṅgūla. Gdy termin hari potraktujemy jako barwę, to najpewniej odnosi się on do najpopularniejszych małp na subkontynencie indyjskim – makaków. Czarne, długoogoniaste langury określone są terminem golāṅgūla. Ostatni z terminów (vānara) może być traktowane jako ogólne określenie wszelkich małp, lub też nazwa mitycznych człekokształtnych istot, które pomagały Ramie w jego podboju Lanki. Te ostatnie często występują wraz z niedźwiedziami (ṛkṣa), co świadczy o dostrzeganiu pewnego podobieństwa między tymi zwierzętami.
Systematyka koniowatych
Matką koni (turaga) jest zrodzona z lotosu Lakszmi (Lakṣmī), siostra synów Brahmy – Konstruktora i Dekonstruktora (Dhātṛ, Vidhātṛ, 1.60.49-50). Choć jej potomstwo określa się jako niebiańskie (dosł. „podróżujących po niebie” vyomacārin) można przypuszczać, że Boginię Fortuny łączono pierwotnie z końmi. Tak jak Lakszmi pojawia się podczas ubijania oceanu mleka, tak też w tym czasie powstaje Uććhaihśrawas (Ucchaiḥśravas) – koń Indry i prototyp wszystkich rumaków.
Za matkę koni (vājin) uchodzi również wnuczka Nieprawości (Adharma) i Mocogniewnej (Krodhavaśā) Gandharwi (Gandharvī, 1.60.65). Jest to znaczące, ponieważ Gandharwowie w MBh uważani są za posiadaczy najlepszych koni. Ardźuna swe białe konie otrzymał właśnie od tym niebiańskich muzyków.
Bardowie MBh łączą konie z doliną Indusu, a szczególnie dalekim północnym wschodem subkontynentu. Najlepsze konie pochodzą z krain: Vanāyu, Kāmboja, Āraṭṭa i Bāhlika oraz z terenów górskich (pārvatīya), (7.35.36). Można więc przypuszczać, że konie były sprowadzane do Indii z Persji i Baktrii, natomiast najlepsze indyjskie konie pochodziły z doliny Indusu i Pendźabu. W systematyce koni istotna jest ich wielkość, wiek i maść. Bohaterowie identyfikowani są według barwy koni zaprzężonych do ich rydwanów (7.22).
Obok koni pośród zwierząt udomowionych występuje muł i osioł (aśvatara, gardabha, 6.5.14). Dwie nazwy wskazujące na osła (gardabha, khara) nawiązują do ryku tego zwierzęcia (gard – krzyczeć, ryczeć; khara – ostry, przenikliwy [dźwięk]). Problematycznym terminem jest aśvatara, który dosłownie znaczy „lepszy koń”. Umieszczenie go na liście zwierząt udomowionych i związek z koniem może wskazywać na muła (mieszańca klaczy konia z ogierem osła). Jednak może on również oznaczać onagra – półosła wykorzystywanego jako zwierzę pociągowe na subkontynencie indyjskim na długo przed pojawieniem się koni.
Listy zwierząt
W poniższej tabeli uwzględnione zostały trzy wykazy zwierząt:
1. prototypowe zwierzęta z listy czternastu stworzeń (6.5.13, bez człowieka);
2. zwierzęta zrodzone z syna Brahmy Pulahy (1.60.7, z listy został usunięty kinnara);
3. dzieci dziewięciu córek Nieprawości (Adharma) i Mocogniewnej (Krodhavaśā) (1.60.58-66).
Zostały one uporządkowane pod względem częstości występowania na trzech listach, jak i w całym tekście MBh. Przy ilości wzmianek w tekście wzięte są pod uwagę najważniejsze synonimiczne określenia każdego ze zwierząt. Ostatni wiersz zawiera zwierzęta nie powtarzające się na listach.
| 6.5.13 | 1.60.7 | 1.60.52-66 | Ilość wzmianek w MBh |
| tygrys (vyāghra) | tygrysy (vyāghra) | tygrys (vyāghra) | 1043* |
| lew (siṃha) | lew (siṃha) | lew (siṃha) | 530 |
| niedźwiedź (ṛkṣa) | niedźwiedzie (ṛkṣa) | niedźwiedź (ṛkṣa) | 286* |
| koń (vājin) | koń (vājin) | 2294 | |
| słoń (vāraṇa) | słoń(mātaṅga) | 1494 | |
| krowa (go) | krowa (go) | 1246 | |
| antylopa (mṛga) | antylopa (mṛga) | 601* | |
| małpa (vānara) | małpa (vānara) | 185 | |
| baran (meṣa)
bawół (mahiṣa) dzik (varāha) koza (aja) muł (aśvatara) osioł (gardabha) |
szarańcza (śarabhā) | jak (camara)
jak błotny (sṛmara) lampart (dvīpin) langur (golāṅgūla) makak (hari) wąż (nāga) |
* gwiazdką oznaczone są liczby, które nie są precyzyjne (obejmują wyrazy homonimiczne).
Z zestawienia możemy wnioskować o najpopularniejszych zwierzętach w MBh. Aby stworzyć ich pełniejszą listę wybieramy wszystkie zwierzęta wspomniane w tekście ponad sto razy. Zliczając cytowania bierzemy pod uwagę synonimiczne terminy określające zwierzęta (w poniższym wykazie układamy je od najpopularniejszych do najrzadziej wzmiankowanych):
1. koń (aśva, haya, vājin, turaga) 2294
2. słoń (gaja, kuñjara, hastin, vāraṇa, mātaṃga, dvirada, daṃtin) 1494
3. krowa (go, dhenu, vṛṣabha, vṛṣ, surabi, saurabhī, saurabheyī) 1246
4. tygrys (vyāghra, śārdūla) 1043*
5. wąż (sarpa, pannaga, uraga, āśīviṣa, naga, bhujaṃga, bhogin, gonāsa) 931
6. antylopa (mṛga, ruru, śaṃbara, hariṇa, ṛśya, sāraṅga, kuraṅga, pṛṣata) 601*
7. lew (siṃha, kesarin) 530
8. ryba (matsya, jhaṣa, mīna, śalyaka, mūka) 427*
9. niedźwiedź (ṛkṣa, bhalla, bhallūka) 286*
10. szakal (gomāyu, jambuka, sṛgāla, śṛgāla, gomāyu, śālāvṛka, gomin, niśācara) 223*
11. czapla (kaṅka, baka, balāka, kālika) 190
12. małpa (vānara, kapi, śākhāmṛga, golāṅgūla) 185
13. gęś (haṃsa) 175*
14. wrona (kāka, vāyasa, baḍa, kākola, bala) 173
15. pies (śvan, sārameya, saramā) 165
16. sęp (gṛdhra, śakuna, bhāsa, bhāruṇḍa) 159*
17. jastrząb/orzeł (śyena, garuḍa) 153
18. papuga (śuka) 126*
Niektóre ze zwierząt na powyższej liście swą popularność zawdzięczają stereotypowym epitetom przydawanym ludziom (vyāghra, haṃsa). Popularność niedźwiedzia wynika ze strzały nazwanej od jego imienia (bhalla), a ryby od krainy nazwaną Matsją. Papuga (śuka) jest również imieniem popularnego w MBh wieszcza, natomiast termin mṛga w niektórych kontekstach może oznaczać nie tylko antylopę, ale również każde inne zwierzę. Mimo tych zastrzeżeń lista ukazuje, które ze zwierząt najczęściej pojawiały się w języku, a tym samym w myślach twórców eposu.
Pełniejszy spis zwierząt można rekonstruować z rozdziałów opisujących towarzyszy Karttikeji i Śiwy. Wielu z nich posiada zwierzęce głowy lub inne części ciał. Za przykład niech posłuży nam fragment (9.43.25-27):
„(…) głowa lwia, tygrysia, kocia, twarz niedźwiedzia, krokodyla,
usta słonia lub wielbłąda, jeszcze innych szczurozęba.
Niektórzy o głowie sowy, z wyglądu szakale, sępy,
lub też z głową antylopy, żurawia albo gołębia.
Jeży, krów, osłów, baranów, jeżozwierzy czy legwanów,
części ciał takowych zwierząt w różnych miejscach pozlepiane.”
Rekonstrukcja systematyki zwierząt
Biorąc pod uwagę wcześniejsze spostrzeżenia możemy przedstawić następującą systematykę zwierząt rekonstruowaną na podstawie wypowiedzi zawartych w MBh.
Towarzysze i wierzchowce bóstw oraz zwierzęce inkarnacje Wisznu
Pradawnym kultom totemicznym zawdzięczamy, to że w większości starożytnych kultur zwierzęta identyfikowane są z bóstwami. W Mezopotamii, u Hetytów, w krajach Lewantu, w basenie Morza Egejskiego czy w Persji bóstwu towarzyszy zwierzę, które staje się jego symbolem. W ikonografii pojawia się ono najczęściej w pobliżu bóstwa lub je zastępuje.
Motyw ten nie jest obcy indyjskiej literaturze epickiej. Zwierzę, którego dosiada określony bóg, będące jego atrybutem, zwie się vāhana („noszenie”, „wierzchowiec”, „pojazd”). Przydaje ono bóstwu cech, jest z nim identyfikowane i staje się jego ziemskim reprezentantem. W MBh lista bóstw i ich nosicieli nie jest jeszcze zamknięta. Będzie się on formować aż osiągnie ostateczny kształt w literaturze puranicznej. Wierzchowce najpopularniejszych bóstw indyjskiego panteonu to:
Brahma – gęś (haṃsa)
Wisznu – orzeł (Garuḍa)
Śiwa – byk (vṛṣa) Nandin
Indra – słoń (Airāvata), chmura (megha)
Kubera – człowiek (nara)
Kartikeja – paw (mayūra)
Jama – bawół (mahiṣa)
Kama – potwór wodny (makara) / papuga (śuka)
Agni – baran (meṣa)
Waruna – potwór wodny (makara)
Ganeśa – szczur (mūṣa)
Waju – antylopa (mṛga)
Durga – tygrys (śārdūla)
Ciekawą formą identyfikacji bóstwa ze zwierzęciem są zstąpienia Wisznu, pośród których pojawia się sporo zwierząt. MBh zna Wisznu jako:
- dzika (varāha) / nosorożca (ekaśṛṅga);
- żółwia (kūrma);
- koniogłowego (aśvaśiras, hayagrīva, hayaśiras, hayamukha);
- lwa-człowieka (narasiṃha);
- byka (vṛṣa);
- małpę (kapi).
Jest on identyfikowany z orłem Garudą i wężem Anantą. Późniejsza tradycja identyfikuje go również z Rybą (matsya / mīna), która ratuje Manu Wajwaswatę z potopu, jednak w MBh ryba ta objawia się jako Brahma (3.185 matsyopākyāna). W intrygującym fragmencie (12.330) Wisznu opowiada o swych zstąpieniach, często nawiązując do zwierząt, których ciała przyjmuje. Mówi, że jest bykiem (vṛṣa) identyfikowanym z bogiem Prawa (Dharma, 12.330.23). Następnie stwierdza, że ów byk jest małpą (kapi) oraz świnią (varāha) i stwierdza, że dlatego wieszcz Kaśjapa nazywa Wisznu „Byko-małpą” (vṛṣākapi, 12.330.24). Dalej wyjaśnia, że stał się również nosorożcem (ekaśṛṅga), który zaraz dookreślony jest jako dzik (varāha). To w tej inkarnacji wydobywa ziemię z odmętów wodnych (12.330.27). Późniejsza tradycja nie uwzględnia nosorożca wśród inkarnacji Wisznu, co może wskazywać na archaiczność tego fragmentu.
[1] Sveda (dosł. pot, ciepło, para, wilgoć) – tradycja indyjska określa insekty i robaki terminem „zrodzone z potu” (svedaja). Prawdopodobnie wynika to z obserwacji, że rodzą się w warunkach podwyższonego ciepła i wilgotności.
[2] Termin jarāyu (dosł. „starzejące się”) oznacza m.in. opadłą skórę węża. Słownik wyjaśnia: „zewnętrzna skóra embrionu w opozycji do ulba (macicy?)”. Prawdopodobnie chodzi o pęcherz płodowy.
