Dhanus – łuk
Informacje wstępne
Łuk jest jedną z najstarszych broni miotających. Kościane i kamienne groty sprzed 60-70 tys. lat odnaleziono w jaskini Sibudu[1]. Najstarsze malunki naskalne przedstawiające walkę z wykorzystaniem łuku pochodzą z mezolitu, a zostały odkryte w jaskiniach na Półwyspie Iberyjskim[2]. Prosty łuk (w Azji często wykonywany z bambusa) szybko został zastąpiony łukiem refleksyjnym (kompozytowym). Pojawienie się luku kompozytowego w Mezopotamii i Egipcie to już IV tysiąclecie p.n.e., ale jego upowszechnienie przypada na początek II tysiąclecia, w Mezopotamii na czasy panowania Sargona I[3]. [[Plik:Crossection-pl.jpg|mały|Warstwy łuku kompozytowego (najpopularniejszy przykład) (źródło: wikimedia)]]
Łęczysko łuku kompozytowego składało się z warstw: rogu, drewna i ścięgien sprasowanych razem. Techniki ich łączenia i układ warstw różniły się od siebie (ilustracje: Zutterman, 2003, s. 160)[4]. Róg jako materiał kurczliwy wygina łęczysko na zewnątrz, nadając mu charakterystyczne zaokrąglony kształt nawet w stanie rozprzężonym. Dzięki takiej budowie łuk posiadał dużą sprężystość i siłę rażenia przy małym rozmiarze. Jego zasięg sięgał nawet do 700 m.
Ze względu na dużą sztywność i zgięcie ramion na zewnątrz samo nałożenie cięciwy w łuku kompozytowym wymagało dużej siły i odpowiedniej techniki[5]. Stąd w indyjskiej literaturze epickiej opisywane są konkursy łucznicze zaczynające się od nałożenia cięciwy i napięcia łuku, co już wielu kandydatom przysparza problemu.
Istnieją różne techniki ułożenia palców na cięciwie podczas jej naciągania. Można je podzielić na 6 typów: brak|mały|700x700px|Techniki chwytu cięciwy na podstawie (Zutterman, 2003, s. 161)[6].
Chwyt klasyczny (1 i 2) nie nadaje się do napinania łuku kompozytowego, który potrzebuje znacznie większej siły naciągu niż daje uchwyt opuszka kciuka i palca wskazującego. Napięcie łuku kompozytowego wymaga uchwytu haczykowego. Można go uzyskać używając palców wskazującego i środkowego (chwyt angielski), dokładając palec serdeczny (chwyt śródziemnomorski) lub wykorzystując do tego kciuk (chwyt wschodni 1 i 2).
Warto tu zwrócić uwagę, że chwyt śródziemnomorski czy klasyczny 2 na reliefie mogą być łatwo pomylone z chwytem wschodnim 2 – szczególnie gdy dłoń ukazana jest od zewnątrz. Dlatego identyfikacje i wyliczenia ilości użycia różnych technik przedstawione przez Zuttermana[7] mogą budzić wątpliwości.
[[Plik:Archer's Thumb Ring (zihgir) LACMA AC1995.168.1.jpg|mały|Zakiery z czasów mogolskich (XVII w.) (źródło: wikimedia).]]
Prawdopodobnie w Azji Środkowej, wśród ludów koczowniczych dosiadających koni, wykształciła się technika napinania łuku za pomocą kciuka (wschodnia 1 i 2). Pociąga ona za sobą konsekwencje w postaci konieczności używania zakieru (aṅgulitrāṇa), czyli osłony ochronnej na kciuk, często w postaci pierścienia. Zakier był powszechnie stosowany w Mongolii, Persji, Turcji i Indiach. Dzięki niemu staw i opuszek kciuka były chronione przed przeciążeniami i otarciami podczas napinania łuku.
Technika naciągania cięciwy kciukiem daje dużą stabilność i możliwość utrzymania strzały nawet przy wstrząsach podczas jazdy konnej. Podczas gdy kciuk naciąga cięciwę, palec serdeczny stabilizuje strzałę. Strzała, najczęściej umieszczona po prawej stronie łęczyska, może być dodatkowo przytrzymana kciukiem lewej ręki na majdanie. Takie jej ułożenie sprawia, że nawet w przypadku ześlizgnięcia się z majdanu nie robi krzywdy łucznikowi. Sprawny łucznik mógł wystrzelić nawet 20 strzał na minutę.
Zutterman przedstawia analizę typologii wyglądu i wielkości łuków stosowanych na Bliskim Wschodzie. Uwzględnia łuki proste i refleksyjne. Analizę podsumowuje w poglądowej tabeli:
brak|mały|673x673px|Typologia bliskowschodnich łuków (Iran, Asyria, Uratu, Achemenidzi – Persowie, Elemici, Scytowie/Medowie 1300-400p.n.e.), źródło: (Zutterman, 2003, s. 165)[8].
Historia
Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.) | |
| mały|Broń i narzędzia z Muzeum w Mohendżo Daro (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).W kulturze harappańskiej odnajdujemy groty strzał wykonane z kamienia, kości i metalu |
|
Kultura skarbów miedzianych (Copper Hoard culture) (1500-1100 p.n.e.)Kultura szarej ceramiki malowanej (Painted Grey Ware Culture) (1100-600 p.n.e.) | |
| mały|Narzędzia i broń ze skarbów wyrobów miedzianych z Doabu (wg B.B. Lal) opublikowane na: [https://archaeologyonline.net/artifacts/19th-century-paradigms-5 archaeologyonline.net].mały|Ostrza i groty do strzał z kości, rogu i kości słoniowej z Czirand w dystrykcie Saran, w Biharze, źródło (Allchin & Allchin, 1973 fot. 55)[9].W kulturze skarbów miedzianych zmienia się kształt grotów. Są one masywniejsze i pojawiają się groty harpunowe.
|
|
Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.) | |
| Łucznicy stanowią potężną siłę armii neoasyryjskiej. Ostrzał mogły prowadzić całe oddziały łuczników. Używali oni łuku refleksyjnego o zasięgu do 650 m a śmiercionośnego nawet do 250 m. Strzały trzcinowe posiadały żelazny (rzadziej spiżowy) grot. Lotki wykonywano z piór orlich lub sępich. Kołczan mieści do 50 strzał. Do ochrony przed strzałami używano tarcz, również podczas prowadzenia ostrzału (Hackett, 1989, s. 45).
|
|
| Asyryjczycy przedstawieni na reliefach stosują kilka technik naciągania cięciwy. Zutterman (2003, s. 130) wylicza, że przede wszystkim widać technikę klasyczną 1. Technika śródziemnomorska pojawia się jedynie na reliefach z czasów Aszurnasirpala II. Stosunkowo często widać również technikę angielską, którą łatwo zidentyfikować na przedstawieniach wnętrza dłoni, jak na reliefie z czasów Tiglath-Pilesera III. Przy czym w tym przypadku zwraca uwagę brak zachowania anatomii ludzkiego ciała.
|
Aszurbanipal podczas polowania, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Military_history_of_the_Neo-Assyrian_Empire Oblężenie miasta, czasy Tiglath-Pilesera III (744-727 p.n.e.), pałac w Kalhu (Nimrud), źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Military_history_of_the_Neo-Assyrian_Empire Ramzes II atakujący Nubijczyków, XIII w. p.n.e., świątynia Beit El-Wali, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Ramesses_II |
Reliefy Achemenidów (559-330 p.n.e.) | |
| Łucznicy stanowili piechotę, łuku używała kawaleria, ale przede wszystkim jest on podstawową bronią rydwanników. Ciężko znaleźć relief wojującego rydwannika z inną bronią niż łuk.
|
Persepolis, scena procesyjna (fragment), źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Military_history_of_Iran |
Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.) | |
| Masywne, metalowe groty z metalowym trzpieniem do zamieszczania w promieniu, groty płaskie, o kilku krawędziach, przekroju okrągłym i trójkątnym – oto artefakty znajdowane w Taksili. | Groty strzał, Sirkap, II w. p.n.e – II w. n.e., Muzeum Taksili (źródło: zdjęcie autora) |
| Praktyka strzelania z łuku uwieczniona jest na niektórych dżatakach np. nauka łucznictwa księcia Siddharty, jelenia dźataka (mṛga-jātaka), dźataka wielkiej małpy (mahā-kapi-jātaka). Na zdjęciach obok nauka łucznictwa księcia Siddharthy. |
Bhārhut, Madhya Pradesh, okres Śungów (100-80 p.n.e), Asadrisa dżataki, źródło: (Cunningham, 1963), zamieszczone na: https://en.wikipedia.org/wiki/Bharhut Nauka łucznictwa przez księcia Siddharthę, muzeum Lahore, III w. (źródło: zdjęcie autora). |
| Na scenie wojny o relikwie z Sanchi łucznicy są zarówno atakującym,i jak i broniącymi się z murów miasta. Niektórzy chronią się za kopistami z tarczami.
|
Atak Mary, muzeum Lahore, II-III w. (źródło: zdjęcie autora). |
Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego
mały|500x500px|Nomenklatura: części łuku, strzała, kołczan. W Indiach łucznictwo było uważane za sztukę walki par excellence. Stąd termin określający sztukę militarną to dhanurveda (wiedza o łuku). MBh określa łuk trzema terminami: dhanus wzmiankowany aż 1007, cāpa (wspomniany 239 razy) i kārmuka (220 razy). Ostatni termin sugeruje, że przy jego produkcji używano drewna kṛmuka (może bambus?).
Kauṭilya (Arthaśāstra 2.18.8-11) zajmuje się łukiem i strzałami. Tekst oznajmia:
„Łuki (dhanus) to: tāla (wykonany z palmiry[10]), cāpa, drewniany (dārava), z rogu (śārṅga), kārmuka, kodaṇḍa i drūṇa (skorpion?).
Cięciwy (jyā) wykonane są z: mūrvā (Sansevieria roxburghiana), arka (Calotropis gigantea), śana (?), gavedhu (?), veṇu (bambus) i ścięgien (snāyu).
Zaś strzały (iṣu) to: veṇu (bambusowa), śara (Saccharum munja), śalākā (drzazga, kiełek?), daṇḍāsana (?), nārācāś (żelazna).
Ich groty (mukha) służą: cięciu, rozdzielaniu, uderzaniu. Wykonane są z metalu, kości lub drewna.”
Z łukiem wiąże się kołczan, który w MBh nazywany jest (w nawiasie ilość wzmianek w tekście):
tūṇa (20), tūṇīra (20) upāsaṅga (17), śarāvāpa (7), tūṇī (1). Przy okazji sposobienia rydwanu Karny autor zauważa, że mieści się w nim szesnaście kołczanów (7.2.24).
Strzały
Strzały składają się z pierzyska (puṅkha) i grotu (tejana). Termin puṅkha wspomniana jest w MBh 181. Na to, że jest to pierzysko (lotka), wskazuje znaczenie terminu (jastrząb, sokół). Jednak może on oznaczać również osadę strzały (część, która ma kontakt z cięciwą), wówczas mówi się, że wykonany jest ze złota (rukma, hema, svarṇa, suvarṇa, kāñcana). Pierzysko nie tylko było z piór ptaków drapieżnych, może być również z piór czapli (kaṅka-pattrin). Tejana występuje w tekście 25 razy i oznacza grot. Zazwyczaj występuje z prefiksem „su”, a na jego kształt i materiał wskazuje wiele specyficznych nazw strzał.
W MBh nie pojawia się oddzielny termin na określenie promienia strzały, ale o materiale z jakiego jest wykonany wnioskujemy z popularnych określeń strzały. Najbardziej cenione są strzały żelazne (nārāca), które występuje również w wariancie częściowo żelaznym (ardhanārāca). Jednak termin ten prawdopodobnie odnosił się do grotu jako synonim strzały o żelaznym grocie (ayomukha). Większość popularnych określeń strzały (śara, bāṇa, sāyaka) wskazuje, że były one wykonane z łodyg trzcin i twardych traw.
| strzały – określenia synonimiczne | ||
| nazwa sanskrycka | liczba wzmianek w MBh | tłumaczenie terminu |
| śara | 2810 | łodyga (Saccharum munja) |
| bāṇa | 961 | trzcina |
| sāyaka | 344 | trawa (Saccharum sara), miecz, pocisk |
| iṣu | 261 | |
| nataparvan | 190 | „o prostym drzewcu”, często z prewerbium saṃ- |
| āśuga | 71 | „szybkobieżna”, słońce, wiatr |
| khaga | 59 | „wędrująca w przestworzu”, ptak, słońce |
| ajihmaga | 55 | „prosto lecąca” |
| vihaga | 27 | „wędrujące w przestworzu”, ptak, słońce, planety |
W powyższej tabeli znalazły się synonimiczne określenia strzały, jednak poza nimi istnieją liczne specyficzne określenia. Pośród nich najczęściej pojawia się strzała „niedźwiedzia” (bhalla), która wykorzystywana jest do ścinania drzewców czy obcinania członków ciała. Część określeń strzał wskazuje na kształty grotów:
- półksiężycowa (ardhacandra),
- uszata (karṇin),
- zęby cielca (vatsa-danta),
- pąk lotosu (nālīka),
- złożone dłonie (añjalika).
Na przeznaczenie strzały wskazują dość niezrozumiałe terminy jak: rydwanowa (ratheṣu) czy rozdzierająca (vipāṭha). Tę ostatnią Nīlakaṇṭha w swym komentarzu określa jako „szeroką o grocie jak kwiat (?) waiśaki” (viśālo vaiśākī-mukha-vat). Cenione były strzały o ostrych jak brzytwa krawędziach (kṣura, kṣurapra). Większość grotów była wykonanych z żelaza (nārāca), ale zdarzają się też groty kamienne (śilīmukha), choć komentatorzy ten ostatni termin rozumieją jako „ostrzone na kamieniu”.
Termin viśikha określający strzałę przysparza nieco problemów interpretacyjnych. Może on wskazywać na tępą strzałę pozbawioną grotu (śikhā – ostry pik) albo na pozbawioną pierzyska (śikhā – kępa włosów). Jednak powszechność użycia tego terminu jako określenie strzały w ogólności może wskazywać, że autorom chodzi o materiał z jakiego została ona wykonana (śikhā – trawa pozbawiona wiechcia). Problemu interpretacyjnego dostarcza też termin nataparvan. Najczęściej tłumaczony jest on jako „prosto łączona”, „gładka”. Jednak etymologicznie termin nata znaczy „zgięty”, „skłoniony”, a parvan „człon”, „łączenie”, „sekcja”. Zatem mielibyśmy strzałę o „zgiętych członach”, co ni jak nie pasuje do wizerunku bełtu.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na terminy określające lot strzał. Musi być on szybki (āśuga – „bystro lecąca”), odbywać się po niebie (khaga – „wędrująca w przestworzu”) i po prostym torze (ajihmaga – „prosto lecąca”). Na szybkość strzały wskazuje też termin pṛṣata określający cętkowaną antylopę, chyba że autorom chodziłoby o jakieś specyficzne barwienie tego typu strzał.
| strzały – podkategorie | ||
| nazwa sanskrycka | liczba wzmianek w MBh | tłumaczenie terminu |
| bhalla | 240 | „niedźwiedzia” |
| nārāca | 212 | żelazna |
| viśikha | 110 | „bezwiechciowa”, tępa; gatunek trawy |
| kṣura | 86 | „brzytwowa” |
| kṣurapra | 62 | „brzytwowa”, nóż |
| pṛṣatka | 47 | cętkowana (szybka jak antylopa) |
| ardhacandra | 36 | półksiężycowa |
| śilīmukha | 32 | o kamiennym grocie, ostrzona na kamieniu |
| karṇin | 23 | „uszata” |
| vatsa-danta | 21 | zęby cielca |
| nālīka | 19 | pąk lotosu |
| vipāṭha | 12 | rozdzierająca |
| añjalika | 7 | złożone dłonie; strzała Ardźuny |
| ratheṣu | 5 | „rydwanowi” |
| ayomukha | 5 | o żelaznym grocie |
| kiṅkiṇīka
kiṅkiṇīsāyaka |
3
1 |
z dzwoneczkami |
| ardhanārāca | 2 | półżelazna |
Przypisy
- ↑ Lombard, M., & Phillipson, L. (2010). Indications of bow and stone-tipped arrow use 64 000 years ago in KwaZulu-Natal, South Africa. Antiquity, 84(325), 635–648.
- ↑ Otterbein, K. F. (2004). How War Began (Illustrated Edition). Texas A&M University Press, s. 72.
- ↑ Zutterman, C. (2003). The bow in the Ancient Near East, a re-evaluation of archery from the late 2nd millennium to the end of the Achaemenid period. IRANICA ANTIQUA, XXXVIII, 119–165, s. 123.
- ↑ Zutterman, C. (2003). The bow in the Ancient Near East, a re-evaluation of archery from the late 2nd millennium to the end of the Achaemenid period. IRANICA ANTIQUA, XXXVIII, 119–165.
- ↑ Zutterman, C. (2003). The bow in the Ancient Near East, a re-evaluation of archery from the late 2nd millennium to the end of the Achaemenid period. IRANICA ANTIQUA, XXXVIII, 119–165, p.131.
- ↑ Zutterman, C. (2003). The bow in the Ancient Near East, a re-evaluation of archery from the late 2nd millennium to the end of the Achaemenid period. IRANICA ANTIQUA, XXXVIII, 119–165.
- ↑ Zutterman, C. (2003). The bow in the Ancient Near East, a re-evaluation of archery from the late 2nd millennium to the end of the Achaemenid period. IRANICA ANTIQUA, XXXVIII, 119–165, p. 130.
- ↑ Zutterman, C. (2003). The bow in the Ancient Near East, a re-evaluation of archery from the late 2nd millennium to the end of the Achaemenid period. IRANICA ANTIQUA, XXXVIII, 119–165.
- ↑ Allchin, B., & Allchin, R. (1973). Narodziny cywilizacji indyjskiej (T. 180). Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
- ↑ Palmira – winodań wachlarzowata.
_LACMA_AC1995.168.1.jpg&action=edit&redlink=1){kind=link}
_-_groty..jpg&action=edit&redlink=1){kind=link}
![mały|Narzędzia i broń ze skarbów wyrobów miedzianych z Doabu (wg B.B. Lal) opublikowane na: [https://archaeologyonline.net/artifacts/19th-century-paradigms-5 archaeologyonline.net].](/index.php?title=Plik:Narz%C4%99dzia_i_bro%C5%84_ze_skarb%C3%B3w_wyrob%C3%B3w_miedzianych_z_Doabu_(wg_B.B._Lal)2.jpg&action=edit&redlink=1){kind=link}
