Zwierzęta we wczesnej sztuce

Artefakty z kultury harappańskiej obfitują w różnorodność przedstawień zwierząt. Pojawiają się one na pieczęciach, jako figurki terakotowe oraz drobne rzeźby kamienne, z kości i fajansu. Dbałość o szczegóły i realizm ich wykonania znacznie góruje nad większością przedstawień postaci ludzkich.

Rogacizna

Krowa jest częstym motywem pojawiającym się w malarstwie naskalnym na terenie Indii:

ciężarna krowa, malowidło naskalne z Raisen (Madhya Pradesh, 8000-2500 p.n.e.) tzw. malarstwo rentgenowe – wizja przez szkielet zwierzęcia. Może być traktowane jako metafora multiplikacji stworzenia dzięki płodności.	centruj|mały|200x200px|źródło: Huntington i Huntington 1985:4, fig. 1.1[1]
byk zebu (Bos indicus), malowidło naskalne, Kharvai (Madhya Pradesh, 2500-300 p.n.e.) artysta podkreślił charakterystyczną cechę zebu – wielki wielbłądzi garb bydło specyficzne dla Indii, ale znane również w starożytnej Mezopotamii wywodzi się od gatunku garbatego tura (Bos primigenius namadicus).	centruj|mały|200x200px|źródło: Huntington i Huntington 1985:4, fig 1.2[2]
bydło z jaskini Bhimbetka (Madhya Pradesh, 8000-1000 p.n.e.) pierwsze zdjęcie przedstawia prawdopodobnie indyjskiego tura na drugim widać byka atakującego człowieka.	[[Plik:Bhimbetka.jpg|centruj|mały|200x200px|źródło: wikimedia]][[Plik:Rock Shelter 15, Bhimbetka 02.jpg|alt=|centruj|mały|200x200px|źródło: wikimedia]]

Zainteresowanie bydłem rogatym kontynuowano w Cywilizacji Doliny Indusu. Najpopularniejszym motywem sztuki harappańskiej są właśnie przedstawienia rogacizny. Artyści uchwycili charakterystyczne cechy jej różnych gatunków. W sztuce harappańskiej występują:

Byk bezgarbny (jednorożec), (5,08x5,08 cm), Mohenjo-daro, Muzeum w Karachi źródło: www.harappa.com	bezramki|200x200px
Zebu (byk garbaty), Harappa źródło: harappa.com	centruj|bezramki|200x200px
Gaur indyjski (bizon), Mohenjo-daro, (2,04x2.04 cm) Muzeum w Mohenjo-daro źródło: harappa.com	centruj|bezramki|200x200px
Bawół wodny, Mohenjo-daro źródło: harappa.com	centruj|bezramki|204x204px

Ikoną kultury harappańskiej stał się jednorożec przedstawiany zazwyczaj przy ołtarzu-paśniku znajdującym się na charakterystycznym jednonogim stojaku (przy innych zwierzętach przedstawiane są paśniki stojące na ziemi). Takie przedstawienie może świadczyć o sakralnym znaczeniu jednorożca. Połączone głowy dwóch jednorożców wraz z liśćmi aśwatthy znajdują się na pieczęci przypominającej ikonografię herbową. Głowa jednorożca pojawia się u trójgłowego stworzenia – hybrydy jednorożca, gaura i kozła.

Jest wielce prawdopodobne, że w kulturze harappańskiej, podobnie jak w minojskiej, organizowano coś w rodzaju korridy polegającej na akrobacjach wykonywanych nad bykiem. Dwie pieczęcie przedstawiają zwierzę, prawdopodobnie bawoła wodnego, nad którym skaczą ludzkie postacie. Może to być kilku ludzi lub jeden przedstawiony w konwencji malarstwa symultanicznego.

Sceny akrobacji nad bawołem wodnym (2600 -1900 p.n.e.), museum narodowe w New Delhi (Joshi i in. 1987:seal M-312-A) źródło: https://www.harappa.com/blog/buffalo-seal-figures	Sceny akrobacji nad bawołem wodnym, odcisk pieczęci z Banawali (2300 – 1700 p.n.e.) (źródło: Bibhu Dev Misra 2017) https://www.esamskriti.com/essays/docfile/1_1489.pdf	Tauromachia, rekonstrukcja fresku z pałacu w Knossos (Kreta), XVI p.n.e., 0,7 m. wysokości. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bull_leaping_minoan_fresco_archmus_Heraklion_(cropped).jpg

Rogacizna mogła być składana w ofierze. Na jednej z pieczęci przedstawiony jest człowiek-kapłan klęczący przed bóstwem wyłaniającym się z aśwatthy. Za nim stoi byk, najczęściej interpretowany jako zwierze ofiarne. Na innej tabliczce widoczny jest mężczyzna stawiający stopę na głowie byka i przeszywający go dzidą. Scena ta przypomina bardziej walkę na arenie niż rytualne szlachtowanie zwierzęcia.

Byk ofiarny (fragment pieczęci), Mohenjo-daro, rozmiar 4,6x3,95x0,8 cm, muzeum w Islamabadzie. https://www.harappa.com/indus/34.html
Walka z bykiem (fragment), tabliczka gliniana, Harappa, rozmiar: 3,91x1,62 cm, muzeum w Harappie. https://www.harappa.com/blog/story-tablet-harappa

Poza akrobacjami nad bykiem inną cechą łączącą cywilizację harappańską i minojską są wszechobecne rogi. Na Krecie są one motywem architektonicznym, a w Dolinie Indusu pojawiają się jako nakrycie głowy dostojników, kapłanów i bóstw. Rogate nakrycia głowy były cechą charakterystyczną również bóstw i dostojników w kulturze mezopotamskiej. Jednak tam rogi są multiplikowane, a w późniejszym okresie przylegają ściśle do głowy bóstwa. Natomiast w kulturze harappańskie znajdują się one nad głową osoby, tworząc charakterystyczny półksiężyc. Posiada je kapłan składający byka w ofierze, ale i wyłaniające się z aśwatthy bóstwo. Nosi je kobieta o byczych nogach walcząca z tygrysem oraz siedzący w pozycji jogicznej „Pan Zwierząt”. Rogi przydawane są nawet tygrysowi i kobiecie-centaurze o ciele tygrysa.

Terakotowe figurki bydła są niezwykle liczne, a wiele z nich jest wykonanych z wielką dbałością o anatomiczne detale. Zachwycają one realizmem i świadczą o dobrze utartej konwencji powtarzanego przez rzemieślników wzoru.

Byk, Mohenjo-daro, (2100-1750 p.n.e.), terakota, długość 7 cm https://www.harappa.com/blog/humped-bull-figurine	Byk, Mohenjo-daro, (2500 p.n.e.), terakota, rozmiar 16x6x8 cm, narodowe muzeum w New Delhi http://www.nationalmuseumindia.gov.in/en/collections/index/6	Byki walczące pod drzewem, Harappa, dwustronna terakotowa tabliczka https://www.harappa.com/indus3/205.html
Figurki byków, muzeum w Mohenjo-daro (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).	Bawół wodny, muzeum w Mohenjo-daro (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).	Postać o głowie bawoła, Muzeum Karachi (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).

Tygrys

Poza bydłem częstym motywem w sztuce harappańskiej jest tygrys. Pojawia się on w scenach przypominających wizerunki Gilgamesza z Mezopotamii, gdzie bohater trzyma w rękach dwa wielkie koty. Tygrys zdaje się być deifikowany, gdy pojawia się z rogami w scenach takich jak ta z kobietą-bykiem. Ciało tygrysa posiada też rogata bogini z długim warkoczem, przypominająca centaura. Wśród artefaktów spotyka się również głowy-maski tygrysa wykonane z terakoty.

Walczący z tygrysami, pieczęć, Mohenjo-daro, 2500 p.n.e. https://www.harappa.com/blog/deity-fighting-two-tigers-seal	Człowiek trzymający dwa tygrysy, terakota, rozmiar 3,91x1,5 cm, Muzeum w Harappie https://www.harappa.com/blog/deity-strangling-tigers-tablet	Walczący z tygrysami, pieczęć, Mohenjo-daro, muzeum w Karachi. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Indus_valley_civilization_%22Gilgamesh%22_seal_(2500-1500_BC).jpg
Hybryda kobiety i byka (nogi, ogon, rogi) walcząca z tygrysem o roślinnych rogach; Pieczęć z Mohenjo Daro, 2100-1750 p.n.e., 2-4 cm, Muzeum Narodowe w Delhi (źródło: Huntington i Huntington 1985:22–23)	Kobieta-centaur o ciele tygrysa, (źródło: Joshi i in. 1987:K-50)	Terakotowa głowa-maska tygrysa, muzeum w Karachi (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).

Powtarzającym się motywem jest tygrys stojący pod drzewem, na którym siedzi człowiek. Niektóre ze scen sugerują, że nie jest to ukrywanie się przed tym zwierzęciem, ale raczej próba skomunikowania się z nim. Na jednej z pieczęci ludzka postać wręcz klęczy przed tygrysem, a ich relacja wygląda na przyjazną.

Postać na drzewie z tygrysem:

Mohenjo Daro pieczęć (Mackay 1937-38, Pl. XCVI.522) https://www.harappa.com/content/indus-folklore-unknown-story-some-harappan-objects	Harappa terakota tablet (H2001-5075/2922-01) 3x1,5 cm https://www.harappa.com/content/indus-folklore-unknown-story-some-harappan-objects
Chanhu-daro (Mackay 1943: Pl. LI.18) https://www.harappa.com/content/indus-folklore-unknown-story-some-harappan-objects	Harappa, Mohenjo-daro (Joshi i in. 1987:M-478 B) http://www.suppressedhistories.net/Gallery/indus/tigers.html

Inne zwierzęta na pieczęciach i w rzeźbie

Na pieczęciach harappańskich pojawiają się: nosorożec, słoń oraz kozioł. Wypracowana ikonografia tych zwierząt świadczy o częstym ich portretowaniu i codziennym z nimi obcowaniu.

Nosorożec, Monenjo-daro  (https://www.harappa.com/blog/rhinoceros-indus-times)	Słoń (https://www.harappa.com/content/origin-context-and-function-indus-script-recent-insights-harappa)	Kozły, Kalibangan (Joshi i in. 1987:k-34 A; K-37 A).

Na tabliczkach pojawiają się zwierzęta związane z wodą takie jak gawial, czasem mający w paszczy rybę. Ryba obecna jest wśród znaków pisma harappańskiego. Na jednej z tabliczek widoczny jest statek z dwoma ptakami. Prawdopodobnie służyły one do wskazywania kierunku lądu, co świadczy o żegludze dalekomorskiej, podczas której ląd znikał za horyzontem.

Gawial https://www.harappa.com/blog/crocodiles-magar-much-and-gharial	Ptaki wskazujące kierunek lądu, Mohenjo-daro, muzeum w New Delhi https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Disha_Kaka_Boat_with_Direction_Finding_Birds,_model_of_Mohenjo-Daro_seal,_3000_BCE.jpg

Gawial lub jaszczur jest centralnym motywem pieczęci przedstawiającej grupę zwierząt. Widzimy na niej dwa walczące byki, nosorożca, pękatego człowieka-niedźwiedzia oraz dwa trudne do identyfikacji zwierzęta. Inna pieczęć przedstawia rogatego „Pana Zwierząt”, a wokół niego nosorożca, bawoła, słonia, tygrysa, a pod tronem dwa kozły.

Zwierzęta z gawialem w centrum, pieczęć z Mohenjo-daro https://www.harappa.com/content/master-animals-and-animal-masters-iconography-indus-tradition	Pan Zwierząt https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Shiva_Pashupati.jpg

Popularnym motywem w terakocie harappańskiej były zwierzęta udomowione: psy, świnie, barany, koty. Niektóre z nich wykonane są z wielkim kunsztem i dbałością o szczegóły. Pewne figury o długich szyjach mogą być wyobrażeniami dromaderów, a inne osłów.

Pies, muzeum w Mohenjo-daro.	Pies, muzeum w Mohenjo-daro.	Kot, muzeum w Mohenjo-daro.
Kot, muzeum w Mohenjo-daro.	Pysk świni, muzeum w Mohenjo-daro.	Świnie, muzeum w Mohenjo-daro.
Osioł?, muzeum w Mohenjo-daro.	Dromadery, muzeum w Mohenjo-daro.	Baran, muzeum w Karachi.

(zdjęcia: A.Babkiewicz 2018).

Często przedstawiane były małpy i wiewiórki. W muzeum w Karachi znajduje się cała kolekcja tych ostatnich, wykonanych w kamieniu. Jako motyw pojawiają się również węże. Jedna z tabliczek przypomina do złudzenia późniejszą ikonografię buddyjską – nagów czczących Buddę.

Wiewiórki, kamień, muzeum w Karach (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).	Małpa, terakota, Harappa, rozmiar 6x4x4 cm, 2500 p.n.e., Muzeum Narodowe w New Delhi http://www.nationalmuseumindia.gov.in/en/collections/index/6	Węże i czciciele, Mohenjo-daro, pieczęć, 2100-1750 p.n.e., długość 2 cm, lokalizacja nieznana. (źródło: Huntington i Huntington 1985:22, fig.2.13)

Artyści nie stronili od zwierzęcych hybryd. Ciekawym motywem jest postać człowieka-niedźwiedzia często przedstawianego z wydatnym brzuchem oraz małpo-człowieka wyobrażanego w pozycji kucznej. Pierwsza pojawia się zarówno w postaci terakotowych figurek, jak i na pieczęciach.

Niedźwiedzio-człowiek, muzeum w Karachi.	Niedźwiedzio-człowiek, muzeum w Karachi.	Małpo-człowiek, muzeum w Karachi.

(zdjęcia: A.Babkiewicz 2018).

Funkcja terakotowych figur nie jest jasna. Niektóre z nich mają ruchome głowy, inne otwory do umieszczenia osi z kółkami. Często zdają się tworzyć całe kompozycje. Najbardziej przypominają dziecięce zabawki, ale mogły to być również dary wotywne lub przedmioty kultowe.

Świnia z ruchomą głową i byk, muzeum w Karachi,	Ptaki, muzeum w Mohenjo-daro.	Ptaki rozmieszczone w glinianym koszu, muzeum w Harappie.

(zdjęcia: A.Babkiewicz 2018).

Cmentarzysko H, Harappa (1900-1300 p.n.e.)

Wśród zbiorów kultury cmentarnej H na glinianych naczyniach odkrytych w Harappie pojawiają się nowe motywy zwierzęce. Najczęściej malowane są pawie. Zdarza się, że mają małego człowieczka w swym wnętrzu, co interpretowane jest jako motyw duszy wędrującej w zaświaty. Pojawia się też motyw antylopy oraz człowieka z bydłem i psem. Jako, że obrazy te są umieszczane na urnach mniema się, że mogą być to wyobrażenia boga śmierci, w wielu kulturach wyobrażanego z towarzyszącym mu psem (Allchin i Allchin 1973:459).

Pawie na naczyniu z cmentarzyska H, muzeum w Harappie (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).	Antylopa na naczyniu z cmentarzyska H, muzeum w Harappie (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).	Człowiek z bydłem i psem z cmentarzyska H, muzeum w New Delhi (źródło: https://www.harappa.com/blog/national-museum-delhi)

Rzeźba od Maurjów do Kuszanów

Życie Buddy przedstawiane było na tle przyrody, w tym również w otoczeniu zwierząt. Na scenach pierwszego kazania w Sarnath (Park Antylopi) portretowane były antylopy. Sceny walki o relikwie oraz procesyjne ukazują bojowe słonie i konie. Portretując atak Mary, artyści przedstawiają demonicznych wojowników ze zwierzęcymi głowami. Niektóre dżataki, jak Mahakapi, wymagały równie ukazania zwierząt. Sceny leśne i wiejskie obfitują w przedstawienia zarówno zwierząt dzikich, jak i udomowionych.

Aśoka z królowymi odwiedza Sarnath; Sanchi, południowa brama (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ashoka_with_his_two_Queens_visiting_the_Deer_Park_Sanchi_Stupa_1_Southern_Gateway.jpg)	Wojna o relikwie, Sanchi, południowa brama (źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:War_of_the_Relics_of_the_Buddha_Sanchi_Stupa_1Southern_Gateway.jpg)	Kuszenie Buddy i atak Mary, Sanchi, zachodnia brama (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Temptation_and_enlightenment_of_the_Buddha.jpg)
Śjamadźataka, Sanchi, zachodnia brama (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Syama_Jataka_Sanchi_Stupa_1Western_Gateway.jpg)	Mahakapidźataka, Bharhut (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bharhut_Mahakapi_Jataka.jpg)	Kurungamigadźataka mówiąca o trzech przyjaciołach: antylopie, żółwiu i dzięciole, Bharhut (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bharhut_Kurunga_Miga_Jataka.jpg)

Zwierzęta (paw, lew, słoń, byk, wąż) pojawiają się jako motywy zdobnicze. Widzimy je na cokołach i zwieńczeniach kolumn Aśoki oraz innych kolumnach wznoszonych ku czci bóstw (np. kolumny z Besnagar), a także stanowiących filary architektoniczne. Ikonografia zwierząt na kolumnach została zaczerpnięta z kolumn perskich z czasów Achemenidów, jednak estetyka ich jest różna, kształty mniej ostre. Zwierzęta pojawiają się też na monetach bitych przez władców.

Lwi kapitel z Sarnath (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sarnath_capital.jpg)	Słoniowy kapitel z Sankissy (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Elephant_capital_Sankasya.jpg)	Zebu kapitel z Rampurva, muzeum w New Delhi (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rampurva_bull_in_Presidential_Palace_high_closeup.jpg)
Kapitel kolumny z Bharhut (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bharhut_pillar_capital.jpg)	Motyw pawia na balustradzie, Sanchi, II p.n.e. (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Balustrade_peacock_Sanchi_Stupa_No1.jpg)	Moneta z zebu, Azes II 35-12 p.n.e., władca indo-scytyjski (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Coin_of_Azes_II_LACMA_M.84.110.8_(2_of_2).jpg)