Gaḍa – maczuga

Informacje wstępne

Maczuga, czyli rozszerzająca się od rękojeści pałka, jest jednym z najstarszych typów broni. Jako broń obuchowa podlegała znacznym przemianom ewoluując w:

- buławę – osadzona na trzonku głowica,

- buzdygan – głowica zbudowana z piór,

- piernacz – niewielka buława zakończona piórami,

- berło – symbol władzy królewskiej.

Stosunkowo szybko w wielu kulturach z narzędzia walki maczuga stała się insygnium władzy. Jednak w Indiach długo była powszechną bronią w swej najpierwotniejszej postaci. Spotykamy ją w rzeźbie i w literaturze na tyle często, że można ją uznać za narodową broń subkontynentu.  

Historia

Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)
W kulturze harappańskiej odnajdujemy kamienne kule z otworem mogące pełnić funkcję buławy.	Broń i narzędzia w Muzeum w Mohendżo Daro (źródło: zdjęcie autora).
Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)
W uzbrojeniu neoasyryjskim raczej nie spotyka się typowych maczug (wyjątkiem jest wojownik na rycinie 82, choć przedmiot przez niego trzymany może mieć jakieś inne zastosowanie), natomiast prawie każdy z wojowników zaopatrzony jest w buławę przytraczaną z lewej strony do pasa lub za niego zatykaną. Asyryjskie maczugi to pałki typu mieczowego lub buławy o kolistych głowicach. Krótsze były raczej insygnium władzy niż narzędziem walki i mogły wskazywać na stopień wojskowy.	źródło: (Dezso, 2012): ilustracje uzupełniające. Maczugi typu mieczowego z reliefów neoasyryjskich 9-7 w. p.n.e. źródło: (Healy, 1992, s. 62).
Broń egipska z Teb
Dla porównania warto spojrzeć na broń egipską rekonstruowaną na podstawie artefaktów z Teb. Są wśród niej zakrzywione kije bojowe, buławy zakończone kolistą głowicą oraz proste pałki. Ciekawym rozwiązaniem jest ochrona na dłoń zastosowana w obu maczugach. Wskazuje to na ich militarne zastosowanie. Wśród broni egipskiej nie znajdujemy maczug typowych dla subkontynentu indyjskiego.	Bronie egipskie rekonstruowane na podstawie odkryć archeologicznych z Teb: włócznia, prosty miecz, khopesz, topór drzewcowy, topór epsilonowy, topór oczkowy,  kij bojowy, dwie maczugi, dwa bułaty, pięć metalowych grotów, źródło: (Wise, 1981, s. 18), fragment.
Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
Począwszy od okresu Mauriów na monetach indyjskich pojawia się postać z radłem identyfikowana jako Balarāma. Na monecie z okresu indo-scytyjskiego, dzierży on w prawym ręku oręż, który możemy uznać za maczugę – obok radła broń powszechnie kojarzoną w literaturze epickiej z tym bohaterem.	Moneta: indo-scytyjski władcy Maues’a (90-80 p.n.e.), na niej  postać identyfikowana jako: Saṃkarāṇa-Balarāma (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Balarama )
Na scenach batalistycznych w Sanchi maczuga jest jedną z podstawowych broni. Znajdujemy ją zarówno na reliefie przedstawiającym wojnę o relikwie, jak i w scenach procesyjnych.	Sanchi, stupa nr 1, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze, fragment (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi) Sanchi, stupa nr 1, brama południowa, procesja króla Aśoki, fragment (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi).
Na kolumnie bramy wschodniej odnajdujemy ciekawą broń obuchową, którą trzyma kornak jadący na słoniu. Może to być rodzaj maczugi lub ankus o gigantycznym drzewcu.	Sanchi, stupa nr 1, kolumna bramy wschodniej (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi).
Sceny ataku Mary dają kilka poglądowo interesujących form maczug. Ta z muzeum w Lahore nawiązują do jej pierwotnego kształtu – ledwo obrobionego konaru drzewa. Przypomina ona maczugę Heraklesa, który był niezwykle popularny w państwie Seleucydów i rzeźbiarze z Gandhary mogli zetknąć się z jego wyobrażeniem. Na terenie Hatry z okresu Seleucydów odnaleziono mnóstwo posągów Heraklesa. Niektóre naturalnej wielkości, wykonane z kamienia, inne mniejsze, odlewane z brązu. Dla porównania kształtu maczugi – dwa ich przykłady datowane na 312-139 p.n.e. z muzeum w Bagdadzie.	Atak Mary, muzeum Lahore, II-III w. (źródło: zdjęcie autora). Herakles z Hatry, odlewy z brązu (312-139 p.n.e.), Narodowe Muzeum Bagdadu (źródło: zdjęcie autora).
Scena ataku Mary ze stupy w Amarawati ukazuje maczugę o  rękojeści i wyglądzie masywnego tłuczka. Jest to typowy kształt indyjskiej maczugi przełomu er i epoki Kuszanów. Spajają ją metalowe, zdobne klamry, szczyt ma zaokrąglony lub lekko spiczasty. Na innym reliefie z Gandhary widzimy broń, którą ciężko zidentyfikować. Obły kształt i uchwyt wskazują na maczugę, natomiast lekkie przewężenia na środku i rozszerzenie szczytu na miecz. Może to być przykład „miecza jak pałki” (asiyaṣṭi) lub też maczugi o kształcie miecza.	Stupa Amaravati, atak Mary, II w. (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Amaravati_Stupa). Atak Mary, Gandhara, okres Kuszanów, II-III w., wysokość 67 cm, Freer Galery of Art., 49.9, źródło: (Lippe, 1970) (plate 11).
Rzeźba odnaleziona w Māṭ w okręgu Mathury. Widnieje na niej podpis: mahārāja rājātirāja devaputro kāniṣko – „Wieki król, król królów, syn Boga, Kaniszka”. Władca ubrany jest w płaszcz scytyjski, nosi wysokie buty, u jego pasa wisi miecz. Wspiera się on na długiej maczudze, której spód dekoruje rzeźbienie w kształcie morskiego potwora (makara). Maczuga ma metalowe obręcze spinające deskowatą strukturę, co sugeruje, że jej rdzeń został wykonany z drewna.	Posąg Kaniszki, Mathura Museum (czerwonawy piaskowiec, 70 cm wysokości)(źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Kanishka).
Sporo wyobrażeń maczug odnajdujemy na rzeźbie z Nagarjunakondy (Andhra Pradesh, rok: 210-325). Obok kilka przykładów (Murthy, 1966, s. 212). Warto zwrócić uwagę na kunsztowne zdobienia.	(Murthy, 1966, s. 212)

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

Kauṭilya (Arthaśāstra 2.18.6) wymienia szereg instrumentów, które nazywa „ruchomymi” lub „stosowanymi do poruszania / burzenia” (cala-yantra). Są tam ćwiekowane bele chroniące fosy (pāñcālika), drewniane bele do zrzucania z murów (deva-daṇḍa), katapulty (āsphāṭima), urządzenia do obalania kolumn (tpāṭima) czy kruszenia murów (udghāṭima). Pośród nich odnajdujemy terminy, które oznaczają broń obuchową. Dalszych wyjaśnień dostarczają nam komentarze do tekstu (Kangle, 2014, s. 132 part II):

- musala-yaṣṭi – maczuga wykonana z drzewa khadira,

- hasti-vāraka – sztaba do powalania słoni,

- mudgara – młot bojowy

- gadā – maczuga, może być ciskana przez maszynę (yantra-kṣepya),

- spṛktalā – maczuga ćwiekowana ostrymi gwoźdźmi,

- kuddāla – motyka, łopata (?),

- śataghni – bela nabijana długimi gwoźdźmi, na górze z kołem (?), umieszczana na murach. Termin pojawia się też w innym miejscu (Arthaśāstra 2.3.34), gdzie komentator uznaje ją za belę nabitą tysiącem gwoździ (kīla-saharācitaḥ sthūla-parighaḥ).

Najpopularniejszym terminem w MBh na oznaczenie maczugi jest gadā. Nītisāra autorstwa Śukraćarji (informacja za: Murthy, 1966, s. 215) podaje, że jest ona ośmiokątna o grubej rękojeści. Drugim popularnym w MBh terminem na oznaczenie maczugi jest musala. Maczuga bywa też określona terminem daṇḍa, co oznacza po prostu pałkę lub kij. Bardziej problematyczny jest termin parigha, który oznacza sztabę do ryglowania drzwi, jednak w MBh zdaje się być synonimem określającym maczugę. Jeśli wierzyć komentatorom Arthaśastry do maczug należy zaliczyć również śataghnī – belę najeżoną gwoźdźmi. Jakieś rodzaje maczug mogły nazywać niezidentyfikowane przez nas bronie:

- kampana – „dygotacz” (Arthaśāstra 2.18.7 wymienia termin karpaṇa pośród dzid),

- bhuśuṇḍi – „zmiażdżacz”.

Maczugi przedstawione w MBh nazywane są żelaznymi pałkami (lohadaṇḍa 7.14.28) lub wykonanymi w całości z żelaza (sarvāyasī 7.14.4). Są one inkrustowane złotem, co nadaje im płomienny wygląd podczas walki (7.14.13). Wojownicy w walce zataczają względem siebie okręgi. Uderzenia o siebie maczug miały powodować sypanie się iskier i ścieranie się metalu (7.14.17). Zakończenia maczug mogły być ostre, gdyż porównywane są do rogów (gadāśṛṅga), a ich razy powodują krwawienie (7.14.23). Walka na maczugi musiała być głośna, gdyż autorzy zwracają uwagę na hałas jej towarzyszący, a same uderzenia porównują do grzmotów pioruna.

Jeden z ciekawszych pojedynków na maczugi przedstawionych w MBh toczy się między Śalią a Bhimą (7.14.5-33). Abhimanju, gdy stracił inne bronie, chwyta maczugę, by bronić się przed naporem wrogów i ostatecznie ginie od ciosu maczugi (7.48.3-13). Najbardziej spektakularny pojedynek na maczugi między Durjodhaną a Bhimą wieńczy wojną przedstawioną w eposie (9.54-58).

Dziś najpopularniejszym typem maczugi w Indiach, wręcz jej archetypem, jest buława o długim stylisku i okrągłej głowicy. Dzierżą ją posągi epickich bohaterów (Hanuman, Bhima), a ćwiczenia nią są zarówno sztuką walki, jak i częścią treningu atletycznego. Jednak takiego kształtu maczugi nie spotykamy na najstarszej rzeźbie indyjskiej (źródło szkicu: Paul, 2005, s. 92):