Rodzaje wielkich ofiar
Podstawowy podział ofiar wyróżnia ofiary domowe (gṛhya) oraz ofiary wielkie (śrauta). Ofiary można też dzielić odpowiednio do obligatoryjności[1]:
1. obowiązkowe (nitya) – codzienne (agnihotra) i cykliczne (związane z cyklem kalendarzowym);
2. okazjonalne (naimittika) – związane z szczególnymi wydarzeniami, np. rytuały przejścia (saṃskāra);
3. opcjonalne (kāmya) – wykonywane dla określonego celu (np. uzyskanie potomka) oraz ekspiacyjne (prayaścitta)[2].
Podział odpowiednio do długości trwania[3]:
1. jednodniowe (ekāha);
2. trwające do dwunastu dni (ahīna);
3. sesje ofiarne powyżej dwunastu dni (sattra).
Podział odpowiednio do rodzaju składanej obiaty:
1. ofiary z ziarna, mleka, masła, ziół (iṣṭi);
2. ofiary ze zwierząt (paśubandha);
3. ofiary z somy (soma).
Pośród ofiar śrauta są ofiary podstawowe (prakṛti) stanowiące wzór dla innych. Ofiary powstające na ich podstawie zmieniają elementy pierwowzoru i nazywane są wariantami (vikṛti). Ofiarą podstawową dla wszystkich rytów typu iṣṭi jest ofiara „nowiu i pełni” (darśapūrṇamāsa). Agniṣṭoma jest ofiarą podstawową dla ofiar z somy, takich jak „dwunastodniowa” (dvādaśāha). Na ostatniej bazują sesje ofiarne (sattra). Jedna ofiara może spełniać kilka celów, np. ofiara nowiu i pełni jest rytem typu obowiązkowego (nitya), ale z pewnymi modyfikacjami można wykonywać ją do spełnienia określonego pragnienia (kāmya) lub jako ofiarę pokutną (prayaścitta), jaką jest ofiara pavitreṣṭi. Ostatnią można również spełniać przed długotrwałą podróżą i tym sposobem uzyskuje ona statut ofiar okazjonalnych (naimittika).
Ofiary śrauta wymagały wielkich nakładów finansowych, a przez swój rozmach stawały się wielkimi wydarzeniami kulturowo-społecznymi. Towarzyszyło im opowieści narracyjne, modlitwy (stomaśastra), śpiewy i muzyka, gra w kości i wiele innych wydarzeń. Wielkie ofiary dzielą się na mniejsze jednostki (pradhāna), które z kolei składają się z pojedynczych rytów (aṅga), wspólnych dla wielu ofiar i tworzące szkielet (tantra) każdej ofiary. Kapłan w nich zorientowany tworzy z nich własny wariant ofiary, odpowiedni do celu ofiarnika.
Wielkie ofiary (śrauta):
1. Jyotiṣṭoma – ofiary z somy, których podstawowym modelem (prakṛti) jest agniṣṭoma. Jest ich siedem: agniṣṭoma, atyagniṣṭoma, ukthya, ṣoḍaśin, vājapeya, atirātra, aptoryāma. Składają się z wielu rytów, związanych z zakupem, przywiezieniem, powitaniem i tłoczeniem napoju bogów. Agniṣṭoma jest najprostszym rytem, identyfikowanym często z właściwą ofiarą z somy (jyotiṣṭoma).
- Agniṣṭoma[4] – jest modelową ofiarą z somy, nazywaną tak, gdyż jest w niej wychwalany (stoma) Ogień (agni). Odprawia się ją każdego roku wiosną (vasanta), podczas nowiu i pełni, a trwa pięć dni. Podczas pierwszego dnia następuje wybór kapłanów, budowa pawilonu ofiarnego oraz ryt inicjacyjny ofiarnika (dīkṣaṇīyeṣṭi). Dnia drugiego przeprowadza się ryt rozpoczęcia (prāyaṇīyā), w którym czci się bóstwa czterech kierunków (Pathyasvasti, Agni, Soma, Savitṛ), następnie dokonuje się zakupu, załadowania i ceremonialnego przywiezienia somy (tzw. ryt gościny: ātithyā). Po nim następuje ryt grzania mleka (pravargya) oraz wyciskania somy (upasad). Ryt wyciskania somy przeprowadza się dwa razy dziennie o poranku i po południu przez trzy kolejne dni. Dnia trzeciego, poza rytem grzania mleka i wyciskania somy, buduje się Wielki Ołtarz (mahāvedi). Dzień czwarty jest kulminacyjny. Rozpala się ogień na głównym ołtarzu (uttaravedi) i przyprowadza wozy z somą (havirdhānapraṇayana). Tego dnia składa się też ofiarę ze zwierzęcia (paśubandha). Gdy ofiarnik włoży drewno opałowe (samidh) do ognia, kończy swoje śluby związane z inicjacją (zdejmuje pas, oddaje kij, przerywa milczenie i post). Ostatni dzień nazywany jest „wyciskaniem” (sutya / savanīya) i polega na ofiarowaniu bogom somy. Ceremonię wyciskania rozpoczyna się zaraz po północy. Po południowym wyciskaniu następuje wynagrodzenie oficjantów (dakṣiṇa). Wieczorne wyciskanie przeznaczone jest głównie dla Indry, a po nim ofiarnik i kapłani piją resztę somy. Ceremonia kończy się rytualną kąpielą (avabhṛtha) ofiarnika i oficjantów, w której do zbiornika z wodą wrzuca się pozostałości ofiarne wraz z naczyniami. Ryt końcowy (udayanīyā) przeznaczony jest dla Mitry i Waruny oraz pomniejszych bóstw. Po nich ogień ahawanija wynoszony jest z wedi i zwracany ponownie drewnu.
- Vājapeya (picie siły) – to spektakularna ofiara rywalizująca z radźasują o miano najpotężniejszej ofiary wyświęcającej władcę, odbywa się jesienią. Składa się z 13 dni inicjacji, 3 wyciskań somy (upasad) podczas jednego dnia.
- Dvādaśāha (ofiara dwunastodniowa) – na niej opierają się wszystkie dłuższe ofiary z somy (sattra). Wszyscy wykonawcy sattry muszą być braminami, spełniającymi te same ryty i posiadać to samo bóstwo w inwokacji āprī (różni się ono w szkołach). Stają się oni jednocześnie kapłanami i ofiarnikami. Ważnym elementem sesji ofiarnych są recytacje (stotraśastra). Kapłani mają więcej swobody, gdy jeden pilnuje somy, inni mogą studiować Wedę, nosić wodę lub jeść.
2. Darśapūrṇamāsa – ofiary przeprowadzane podczas nowiu (darśa) i pełni (pūrṇamāsa). Wykonywać ją należy przez całe życie, alternatywnie przez trzydzieści lub piętnaście lat. Trwa dwa dni (w pełnię wystarczy jeden) i rozpoczyna się w momencie zetknięcia czternastego księżycowego dnia z piętnastym. Dzień pierwszy to głównie przygotowania (upavasatha). Przywołuje się ognie, ofiarnik podejmuje śluby, goli się. Następnie zaprasza się bogów i spełnia pierwsze obiaty. W dniu drugim (yajanīya) przygotowuje się ryż (łuskanie, mielenie), piecze z niego ciastka (puroḍāśa), przygotowuje się ołtarz ofiarny. Po wstępnych czynnościach składane są ofiary bogom. Ofiarowuje się ciastka Agniemu i Somie (podczas pełni) lub Agniemu i Indrze (podczas nowiu). Kapłanom rozdaje się poczęstunek z gotowanego ryżu (anvāhārya), a resztki ofiary przodkom i pozostałym bogom, po czym zakańcza się śluby.
3. Cāturmāsya – ryt związany z początkiem kolejnych pór roku, odprawiany trzykrotnie (z czasem sześć razy do roku) na początku każdej pory trwającej cztery miesiące:
- wiosną ryt nazywany jest : vaiśvadeva,
- w porze deszczowej: varuṇapraghāsa,
- jesienią: sākamedha.
Jest to ofiara typu iṣṭi, zatem procedura podąża za ofiarą nowiu i pełni. Przy ofierze wiosennej drzewo opałowe pochodziło z gałęzi, które rozpoczęły kwitnienie, a do wyściółki używano świeżej wiosennej trawy. Przy ofierze w porze deszczowej układano z jęczmienia barana i owcę z widocznymi znakami płci, a przy ofierze jesiennej wielbiono głównie Marutów. Najważniejszym elementem ofiary jest poczęstunek dla zmarłych (pitṛyajña) i ofiara dla Rudry (Tryambaka). Jedną z części składowych ćaturmasji było złożenie nowalijek (āgrayaṇeṣṭi) np. jesienią z ryżu, a wiosną z jęczmienia.
4. Rājasūya – ryt wyświęcenia króla, będący typem ofiary z somy. Złożony cykl rytuałów poprzedzony rokiem przygotowań. Ceremonię poprzedza inicjacja (dīkṣā) i dni wyciskania somy (upasad). Wielką rolę odgrywa rodowy kapłan (purohita) i dworscy urzędnicy. Jej kulminacyjnym elementem jest namaszczenie (abhiśecanīya), którego celem jest nadanie władcy boskiej mocy. Odbywa się w obecności reprezentantów wszystkich grup poddanych, król między innymi na rozciągniętej skórze stawia trzy kroki reprezentujące odmierzenie świata przez Wisznu.
5. Aśvamedha – ofiara z konia składana przez monarchę, który uzyskał najwyższą godność królewską, związana z hołdem podbitych władców. Jest typem ofiary z somy. Do ofiary wybierany jest koń czarny z przodu, biały z tyłu z czarną łatą. Przez rok wędruje on gdzie chce z setką innych koni, strzeżony przez 400 uzbrojonych młodzieńców. Chronią go oni przed niebezpieczeństwami, intymnymi kontaktami z klaczami i innymi czynnościami zmniejszającymi jego świętość. Podczas nieobecności konia król słucha cyklicznych narracji z ust hotrara (pariplavākhyāna) w cyklach dziesięciodniowych przez cały rok. Gdy koń wraca, król przechodzi ryt inicjacyjny i rozpoczyna się cykl ofiarny. Listy wymieniają 327 lub 349 zwierząt domowych oraz podobną liczbę zwierząt leśnych (od słonia do pszczoły – te jednak mają być wypuszczone wolno po ofierze), które mają uczestniczyć w ofierze. Kulminacją jest zabicie konia przyodzianego w piękne szaty. Główna królowa obchodzi jego truchło i kładzie się przy nim, podczas sprośnych rozmów kobiet i kapłanów. Zwierzęta ofiarne są krojone i przygotowywane. Tego dnia całą noc składa się ofiary z różnych roślin. Trzeci dzień głównych obchodów kończy się rytualna kąpielą.
6. Puruṣamedha – ofiara z człowieka bazuje na ofierze z konia. Ofiarnemu człowiekowi też daje się rok wolności pod warunkiem utrzymania rytualnej czystości. Rytu nie opisują jednak żadne brahmany, które wzmiankują jedynie o symbolicznej ofierze z człowieka. Jej opis znajduje się jedynie w dwóch późniejszych sutrach (Vaitāna, Śāṅkhāyana).
Pomniejsze ryty obecne w wielkich ofiarach:
1. Dīkṣaṇīyeṣṭi – ryt inicjacyjny (dīkṣā), przygotowanie ofiarnika do ofiary bazujące na procedurze z ofiary somy (agniṣṭoma). Związane są z nim ograniczenia i zakazy: zakaz brania kąpieli, aż do ostatniej (avabhṛtha), ograniczenia w ścinaniu i pielęgnacji włosów oraz paznokci, ograniczenia co do kontaktów intymnych, spożywania pokarmów, spania, ubioru itd. Konieczność ich przestrzegania wiąże się z wiarą, że wykonywani ich (łącznie ze śmianiem się) powoduje utratę siły. Podczas ofiar nie wymagających inicjacji ofiarnik i oficjanci przed rytuałem deklarują podjęcie ślubów (vratagrahaṇa), co często wiąże się np. z ogoleniem i obcięciem paznokci. Śluby te są źródłem późniejszych praktyk związanych z okresowymi ślubami (vrata), niezwiązanymi już z procedurami ofiary ogniowej.
2. Agnyādheya – ustanowienie ognia. Cały ryt trwa dwa dni. Pierwszego dnia konstruuje się mandapę i paleniska dla ognia. Ofiarnik wraz z małżonką spędzają bezsenną noc przy dźwiękach muzyki. Rano rozpala się ogień przez pocieranie drewienek (można przynieść ogień z domu, w którym jest on pielęgnowany). Jeden z kapłanów trzyma kij (śamyā – wykonany z drzewa śamī) na bloku drewna aśvattha, a drugi, siedząc, pociąga za sznur owinięty wokół kija i wprawia go w ruch.
(Rozniecanie ognia, rysunek z TACHIKAWA 2001: 58.)
Ogień umieszczany jest w palenisku przeznaczonym dla garhapatja, a następnie przenoszony jest do paleniska ognia ahawanija.
3. Agnihotra[5] – powinna być odprawiana dwa razy dziennie podczas wschodu i zachodu słońca przez każdego, kto ustanowił ogień. Spełnia się ją w ogniu ahawanija. Główną ofiarą jest krowie mleko, podgrzane i zmieszane z wodą na ogniu garhapatja. Ofiarnik składa obiaty Ogniowi (wieczorem) lub Słońcu (rano), a następnie pozostałym bogom. Na koniec zjada resztki ofiarne i ofiarowuje wodę przodkom i pomniejszym bóstwom. Wyróżnia się jej wariant towarzyszący ofiarom śrauta i prostą wersję dla ofiar domowych. Odprawiania agnihotry można zaniechać jedynie, gdy osoba staje się wyrzeczeńcem.
4. Stotraśastra – recytacja modlitw i opowieści towarzysząca wielu ceremoniom. Melodyjne śpiewanie wersów pochodzących z samanów (sāman) to stotra, a z nich tworzy się stomy, czyli warianty śpiewania stotr – powtarzanie wersów wchodzących w ich skład w odpowiedniej kolejności i liczbie powtórzeń. Śastry podążają za stotrami, nie są śpiewane, lecz recytowane przez hotara. Podczas agnisztomy jest recytowanych dwanaście stotr i dwanaście śastr.
5. Paśubandha (ofiara ze zwierzęcia) – jej podstawową formą jest ofiara z kozła dla Agniego i Somy. Przeprowadzona ma być przez każdego, kto ustanowił ognie, przed zjedzeniem mięsa, a następnie raz do roku lub co pół roku. Ważnym kapłanem w ceremonii jest maitrāvaruṇa. Różnym bóstwom ofiarowuje się odmienne zwierzęta, które wiąże się do pala ofiarnego, traktowanego z wszelkimi honorami. Zwierzę kąpie się, przywiązuje, poi i namaszcza masłem. Zabicia dokonuje rzeźnik (śamitṛ) przy rozpalonym ogniu w swoim pawilonie. Zwierzę przeszywane jest w ciszy, gdy zebrani odwrócą głowy. Mięso dzieli się i przyrządza na ogniu w pawilonie rzeźnika, a następnie składa w ofierze na głównym ołtarzu. Spożywane jest przez kapłanów i ofiarnika jako resztki ofiarne (ucchiṣṭa).
[1] (Gonda 1977:467)
[2] (Tachikawa, Bahulkar, i Kolhatkar 2001:2)
[3] (P. V. Kane 1974:1133)
[4] Ofiarę opisuje: (Keith 2007:326–332), (P. V. Kane 1974:1133-1203).
[5] Systematyczne i wyczerpujące omówienie zagadnienia wraz z tłumaczeniem fragmentów brahman (Bodewitz 2003).
