Bhāṇḍa – rząd koński i słoniowy: Difference between revisions
imported>AndBab No edit summary |
imported>AndBab |
||
| Line 1: | Line 1: | ||
== '''Informacje wstępne''' == | == '''Informacje wstępne''' == | ||
'''Konie''' '''udomowiono''' prawdopodobnie w kulturze Botai na terenie północnego Kazachstanu (3700-3100 p.n.e.). Na zębach tamtejszych końskich czaszek odkryto ślady starcia szkliwa po wędzidle | '''Konie''' '''udomowiono''' prawdopodobnie w kulturze Botai na terenie północnego Kazachstanu (3700-3100 p.n.e.). Na zębach tamtejszych końskich czaszek odkryto ślady starcia szkliwa po wędzidle<ref>Outram, A., Stear, N., Bendrey, R., Olsen, S., Kasparov, A., Zaibert, V., Thorpe, N., & Evershed, R. (2009). The Earliest Horse Harnessing and Milking. ''Science (New York)'', ''323'', 1332–1335. </ref>. Ekspansja udomowionego konia wiąże się z historią ludów indoeuropejskich. Pierwsze użycie koni poświadczone jest w zaprzęgu rydwanu, zanim zaczęto jeździć wierzchem. Kości pochowanych wraz z wojownikami i rydwanami koni odnajdujemy w grobach z kultury Sintaszta-Pietrowka (2100-1700 p.n.e.)<ref>Parpola, A., & Carpelan, C. (2005). The cultural counterparts to Proto-Indo-European, Proto-Uralic and Proto-Aryan: Matching the dispersal and contact patterns in the linguistic and archaeological record. ''The Indo-Aryan Controversy: Evidence and Inference in Indian History'', 107–141.</ref>. | ||
Najstarszą częścią rzędu końskiego jest '''uzda'''. W Egipcie i Asyrii jeżdżono końmi na oklep lub na cienkim czapraku przytrzymywanym popręgiem lub opaską obejmującą pas piersiowy i koński zad. W Asyrii czapraki te były szykowne i bogato zdobione. Wczesną formę skurzanego '''siodła''' używanego wraz z kropierzem opracowali Śakowie (siodło z kurhanu w Pazyryku, IV-III w. p.n.e.). Siodło z drewnianym stelażem pojawia się w Chinach ok. 200 p.n.e. Najstarszym przykładem użycia takiego siodła w Europie jest „czterorożne” siodło rzymskie (posiadało po dwie wypustki na łęku tylnim i przednim) używane w I w. p.n.e. ( | Najstarszą częścią rzędu końskiego jest '''uzda'''. W Egipcie i Asyrii jeżdżono końmi na oklep lub na cienkim czapraku przytrzymywanym popręgiem lub opaską obejmującą pas piersiowy i koński zad. W Asyrii czapraki te były szykowne i bogato zdobione. Wczesną formę skurzanego '''siodła''' używanego wraz z kropierzem opracowali Śakowie (siodło z kurhanu w Pazyryku, IV-III w. p.n.e.). Siodło z drewnianym stelażem pojawia się w Chinach ok. 200 p.n.e. Najstarszym przykładem użycia takiego siodła w Europie jest „czterorożne” siodło rzymskie (posiadało po dwie wypustki na łęku tylnim i przednim) używane w I w. p.n.e.<ref>Gawronski, R. S. (2004). Some Remarks on the Origins and Construction of the Roman Military Saddle. ''Archeologia'', ''55'', 31–40.</ref>. | ||
Podniesienie jeźdźca powyżej grzbietu konia i rozłożenie ciężaru na wyższą i niższą część kręgosłupa otworzyło drogę do upowszechnienia się '''strzemion'''. Zaczątkiem strzemienia były skórzane paski z pętlą na paluch u nogi mocowane u dołu siodła. Widoczne są one na wczesnych reliefach indyjskich z przełomu er ( | Podniesienie jeźdźca powyżej grzbietu konia i rozłożenie ciężaru na wyższą i niższą część kręgosłupa otworzyło drogę do upowszechnienia się '''strzemion'''. Zaczątkiem strzemienia były skórzane paski z pętlą na paluch u nogi mocowane u dołu siodła. Widoczne są one na wczesnych reliefach indyjskich z przełomu er<ref>Beatie, R. H. (1981). ''Saddles''. University of Oklahoma Press, p.28.</ref>. Kuszanowie w II w. stosowali strzemiona „platformowe” (stopę stawiano na platformie). Najwcześniejsze strzemię podobne współczesnym pochodzi z grobowców dynastii Jin z Chin (302 r.). W VI w. upowszechniło się ono dzięki ludom indoirańskim. | ||
'''Udomowienie słonia''' nastąpiło w cywilizacji harappańskiej ok. 2000 p.n.e. Słonie bojowe początkowo były specyfiką subkontynentu indyjskiego. Choć źródła archeologiczne wskazują, że słoń azjatycki w starożytności występował na Bliskim Wschodzie (szkielety słoni odnajdywane są w Syrii i Turcji, | '''Udomowienie słonia''' nastąpiło w cywilizacji harappańskiej ok. 2000 p.n.e. Słonie bojowe początkowo były specyfiką subkontynentu indyjskiego. Choć źródła archeologiczne wskazują, że słoń azjatycki w starożytności występował na Bliskim Wschodzie (szkielety słoni odnajdywane są w Syrii i Turcji<ref>Çakırlar, C., & Ikram, S. (2016). When elephants battle, the grass suffers.’ Power, ivory and the Syrian elephant. ''Levant'', ''48''(2), 167–183. <nowiki>https://doi.org/10.1080/00758914.2016.1198068</nowiki>.</ref>), to brak wyobrażeń jego użycia w sztuce wojennej Asyrii. Aleksander ze słoniami spotyka się po raz pierwszy podczas bitwy pod Gaugamelą, gdzie 15 tych zwierząt umieszczono pośrodku formacji. Jednak ich użycie na większą skalę (według różnych źródeł 85 lub 200 słoni) zobaczył dopiero w Gandharze podczas bitwy nad rzeką Hydaspes. Według ówczesnych źródeł król Magadhy posiadał 6 000 słoni bojowych<ref>Arrian. (1884). The Anabasis of Alexander. W E. J. Chinnock (Tłum.), ''The Anabasis of Alexander; or, The history of the wars and conquests of Alexander the Great.'' Hodder and Stoughton; Wikisource.</ref>. | ||
| Line 19: | Line 19: | ||
=== '''Późny okres harappański''' (1900-1300 p.n.e.) === | === '''Późny okres harappański''' (1900-1300 p.n.e.) === | ||
|- | |- | ||
|Kultura harappańska prawdopodobnie nie znała konia. Terakotowe figurki tych zwierząt z Lothal mogą być półosłem (kułan azjatycki, onager – Equus hemionus). Konie pojawiają się jednak u schyłku kultury harappańskiej. Ich kości znajdowane są w wierzchnich warstwach Mohendżo Daro. | |[[Plik:Lothalhorse.jpg|mały|Terakotowy koń z Lothal, późny okres harappański (źródło: [http://www.geocities.ws/ifihhome/articles/bbl002.html B.B.Lal]). ]][[Plik:Elephant-seal-2.jpg|mały|Pieczęć ze słoniem z Mohenjo-daro (źródło: [https://www.harappa.com/privacy-policy harappa.com]).]]Kultura harappańska prawdopodobnie nie znała konia. Terakotowe figurki tych zwierząt z Lothal mogą być półosłem (kułan azjatycki, onager – Equus hemionus). Konie pojawiają się jednak u schyłku kultury harappańskiej. Ich kości znajdowane są w wierzchnich warstwach Mohendżo Daro. | ||
| Line 25: | Line 25: | ||
| | | | ||
|- | |- | ||
| colspan="2" | | | colspan="2" | | ||
=== '''Tepe Sialk i Rygweda''' (1200-1100 p.n.e.) === | === '''Tepe Sialk i Rygweda''' (1200-1100 p.n.e.) === | ||
|- | |- | ||
|Na stanowisku Tepe Sialk (Iran) (1200-1100 p.n.e.) pojawiają się malowane wyobrażenia koni i jeźdźców. Wraz ze zmarłymi grzebie się uprzęż końską (wędzidła, dzwonki, napierśniki) | |[[Plik:British Museum, ceramika malowana, Tepe Sialk, X-IX w. p.n.e..png|mały|British Museum, ceramika malowana, Tepe Sialk, X-IX w. p.n.e. (źródło: [https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1937-0410-1 britishmuseum.org]).]]Na stanowisku Tepe Sialk (Iran) (1200-1100 p.n.e.) pojawiają się malowane wyobrażenia koni i jeźdźców. Wraz ze zmarłymi grzebie się uprzęż końską (wędzidła, dzwonki, napierśniki)<ref>Allchin, B., & Allchin, R. (1973). ''Narodziny cywilizacji indyjskiej'' (T. 180). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 290.</ref>. | ||
Rygweda zna słonia jako zwierzę wierzchowe. Dosiada go główne bóstwo panteonu wedyjskiego – Indra. | Rygweda zna słonia jako zwierzę wierzchowe. Dosiada go główne bóstwo panteonu wedyjskiego – Indra. | ||
| | | | ||
|- | |- | ||
| colspan="2" | | | colspan="2" | | ||
=== '''Reliefy neoasyryjskie''' (883-631 p.n.e.) === | === '''Reliefy neoasyryjskie''' (883-631 p.n.e.) === | ||
|- | |- | ||
|Kawaleria neoasyryjska była jedną z podstawowych formacji militarnych. Jeżdżono najczęściej na oklep lub na czaprakach. Reliefy przedstawiają jazdę w parach – jeden wojownik walczy, drugi utrzymuje stabilność obu koni. | |[[Plik:Asyryjska kawaleria, czasy Aszurnasirpala II (865–860 p.n.e.), relief z Nimrud, British Museum.jpg|mały|Asyryjska kawaleria, czasy Aszurnasirpala II (865–860 p.n.e.), relief z Nimrud, British Museum (źródło: [[commons:File:Assyrian_cavalry_charge_the_enemy,_dating_back_to_the_reign_of_Ashurnasirpal_II,_865-860_BCE._In_this_period,_cavalry_was_relatively_new._Detail_of_a_gypsum_wall_relief_from_Nimrud,_Iraq,_currently_housed_in_the_British_Museum.jpg|wikimedia]]).]][[Plik:Kawalerzyści asyryjscy, Layard..jpg|mały|Kawalerzyści asyryjscy (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające)<ref>Dezso, T. (2012). ''Tamas Dezso: The Assyrian Army I/1-2. The Structure of the Neo-Assyrian Army. 1. Infantry 2. Cavalry and Chariotry'' (1st Edition).</ref>.]]Kawaleria neoasyryjska była jedną z podstawowych formacji militarnych. Jeżdżono najczęściej na oklep lub na czaprakach. Reliefy przedstawiają jazdę w parach – jeden wojownik walczy, drugi utrzymuje stabilność obu koni. | ||
| Line 52: | Line 48: | ||
| | | | ||
|- | |- | ||
| colspan="2" | | | colspan="2" | | ||
| Line 86: | Line 80: | ||
Muzeum Taksili, Sirkap, części rzędu końskiego i kolekcja dzwonków, II p.n.e. | Muzeum Taksili, Sirkap, części rzędu końskiego i kolekcja dzwonków, II p.n.e.-II n.e. (zdjęcia: A.Babkiewicz 2018). | ||
|- | |- | ||
|Na reliefach stupy w Bhārhut pojawia się sporo dosiadanych słoni. Jeden z piękniejszych przykładów to procesja słoni z relikwiarzem ze wschodniej bramy. Słoń ma dekorację okalającą guzy, dzwonki przytroczone do szyi, a na jego nogach pojawiają się bransolety. | |Na reliefach stupy w Bhārhut pojawia się sporo dosiadanych słoni. Jeden z piękniejszych przykładów to procesja słoni z relikwiarzem ze wschodniej bramy. Słoń ma dekorację okalającą guzy, dzwonki przytroczone do szyi, a na jego nogach pojawiają się bransolety. | ||
| Line 117: | Line 111: | ||
<nowiki>https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi</nowiki>). | <nowiki>https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi</nowiki>). | ||
|- | |- | ||
|Zaczątkiem strzemienia były skórzane paski z pętlą na paluch u nogi mocowane u dołu siodła stosowane w II w. p.n.e. w Indiach. Widać je na wczesnych reliefach indyjskich z Sanchi (II w. p.n.e.), co jest najwcześniejszym użyciem protostrzemion ( | |Zaczątkiem strzemienia były skórzane paski z pętlą na paluch u nogi mocowane u dołu siodła stosowane w II w. p.n.e. w Indiach. Widać je na wczesnych reliefach indyjskich z Sanchi (II w. p.n.e.), co jest najwcześniejszym użyciem protostrzemion<ref>Azzaroli, A. (1985). ''An early history of horsemanship''. E.J. Brill/W. Backhuys, p. 156.</ref>. | ||
| Line 145: | Line 139: | ||
== '''Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego''' == | == '''Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego''' == | ||
W MBh pojawiają się nazwy części uprzęży (np. | W MBh pojawiają się nazwy części uprzęży (np. 7.35.34-35), jednak ich precyzyjna identyfikacja jest stosunkowo trudna. Zdaje się, że niektóre terminy funkcjonują w swych węższych i szerszych znaczeniach. '''''Bhāṇḍa''''' to może być cały rząd koński, ale też jedynie uprząż czy uzda. | ||
Termin '''''kakṣyā''''' wywodzi się od ''kakṣa'' (miejsce ukryte, pacha, pas) i oznacza pasek, ogrodzenie, opasanie, a w uprzęży – popręg. Użycie popręgu zarówno w przypadku słoni, jak i koni zdaje się w Indiach powszechne i jest zaświadczone już na najstarszych reliefach. MBh używa tego terminu w złożeniu ''baddha-kakṣyā'' (z zapiętym pasem). Jest on często określony jako złoty (''suvarṇa, hiraṇya, rukma'') i pojawia się zarówno w kontekście koni jak i słoni. W tym drugim przypadku może towarzyszyć mu słowo '''''graiveya''''' – łańcuch wokół szyi słonia, który również zdaje się być częścią uprzęży, a nie tylko elementem ozdobnym. Z kontekstów wydaje się, że metonimicznie (część za całość) autorzy tym terminem określają całą konstrukcję osidłania, której głównym elementem jest popręg. MBh (np. | Termin '''''kakṣyā''''' wywodzi się od ''kakṣa'' (miejsce ukryte, pacha, pas) i oznacza pasek, ogrodzenie, opasanie, a w uprzęży – popręg. Użycie popręgu zarówno w przypadku słoni, jak i koni zdaje się w Indiach powszechne i jest zaświadczone już na najstarszych reliefach. MBh używa tego terminu w złożeniu ''baddha-kakṣyā'' (z zapiętym pasem). Jest on często określony jako złoty (''suvarṇa, hiraṇya, rukma'') i pojawia się zarówno w kontekście koni jak i słoni. W tym drugim przypadku może towarzyszyć mu słowo '''''graiveya''''' – łańcuch wokół szyi słonia, który również zdaje się być częścią uprzęży, a nie tylko elementem ozdobnym. Z kontekstów wydaje się, że metonimicznie (część za całość) autorzy tym terminem określają całą konstrukcję osidłania, której głównym elementem jest popręg. MBh (np. 4.50.15, 7.6.9) informuje nas, że ''kakṣya'' znajduje się na szczycie proporca (''dhvajāgra'') Karny. Więc raczej nie był to tylko pas, a całe skomplikowane wiązanie opasujące zwierzę. | ||
'''Czaprak''' to derka umieszczana pod siodłem, by chronić ciało zwierzęcia przed obtarciami, natomiast '''kropierz''' to tkanina zakrywająca konia lub słonia poza pyskiem i ogonem. MBh wymienia aż pięć terminów oznaczających koce, materiały i derki, które pojawiają się również w kontekście batalistycznym. Występują razem lub osobno. Najczęściej pojawia się termin '''''kambala''''', który oznacza przede wszystkim wełniany koc, ale czasem wymieniany jest na liście słów oznaczającymi zbroję i części uprzęży ( | '''Czaprak''' to derka umieszczana pod siodłem, by chronić ciało zwierzęcia przed obtarciami, natomiast '''kropierz''' to tkanina zakrywająca konia lub słonia poza pyskiem i ogonem. MBh wymienia aż pięć terminów oznaczających koce, materiały i derki, które pojawiają się również w kontekście batalistycznym. Występują razem lub osobno. Najczęściej pojawia się termin '''''kambala''''', który oznacza przede wszystkim wełniany koc, ale czasem wymieniany jest na liście słów oznaczającymi zbroję i części uprzęży (7.35.34). Specyficznym wełnianym kocem jest '''''rāṅkava''''', który ma być wykonany z sierści pewnego gatunku antylopy, ale może również oznaczać po prostu wełnianą derkę. Termin '''''kutha''''' zdaje się być bardziej jednoznaczny i wskazuje na barwiony materiał okrywający zwierzęta, czyli kropierz. Często towarzyszą mu termin '''''paristoma''''' – może to być koc lub poduszka. Podobne znaczenie ma termin '''''āstara''''' (nakrycie, dywan, poduszka). Oba mogą wskazywać na rodzaj poduszek umieszczanych dla wygody lub bezpieczeństwa jako element siodła. Tym bardziej, że oba występują w kontekście siodła końskiego (6.92.72, 8.14.48 – ''aśvāstaraparistoma''). Na reliefach z wczesnej rzeźby indyjskiej widzimy, że słonie bywają w pełni okryte kropierzami, natomiast konie wyposażone są w derki do siedzenia (czaprak) lub siodła. | ||
| Line 259: | Line 253: | ||
<nowiki>http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html</nowiki>): | <nowiki>http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html</nowiki>): | ||
Konie w MBh opisywane są jako dobrze ujeżdżone (''svārūḍha'') i posłuszne poleceniom jeźdźcy lub woźnicy. Najlepsze konie pochodziły z krajów: ''Sindhu'' (''saindhava''), ''Vanāyu'' (''vanāyuja''), ''Kāmboja'', ''Āraṭṭa'', ''Bāhlika'' oraz z gór (''pārvatīya'') ( | Konie w MBh opisywane są jako dobrze ujeżdżone (''svārūḍha'') i posłuszne poleceniom jeźdźcy lub woźnicy. Najlepsze konie pochodziły z krajów: ''Sindhu'' (''saindhava''), ''Vanāyu'' (''vanāyuja''), ''Kāmboja'', ''Āraṭṭa'', ''Bāhlika'' oraz z gór (''pārvatīya'') (7.35.36), czyli terenów Sindhu, Pendźabu, Gandhary oraz pogórza Afganistanu, skąd prawdopodobnie były sprowadzane. Końskie kopyta ('''''khura''''', wzmiankowane 22 razy) bywają posrebrzane (''rūpyakhurā,'' 7.58.18). Autorzy tekstu często wiążą je z hałasem, jaki wywołują. | ||
Słonie często określone są terminem '''''prabhinna''''' (dosł. rozszczepiony, przeszyty – termin występuje w MBh 65 razy, często w porównaniach z postwerbium ''iva''??) lub ''madāndha'' (ślepy z amoku). Cała fraza brzmi: ''prabhinna-karaṭā-mukha'' – „skroń i pysk przeszyty [zalany temporyną]” ( | Słonie często określone są terminem '''''prabhinna''''' (dosł. rozszczepiony, przeszyty – termin występuje w MBh 65 razy, często w porównaniach z postwerbium ''iva''??) lub ''madāndha'' (ślepy z amoku). Cała fraza brzmi: ''prabhinna-karaṭā-mukha'' – „skroń i pysk przeszyty [zalany temporyną]” (6.13.33). Oznacza to słonia w czasie must (amoku), gdy jest szczególnie agresywny. Wówczas w ciele słonia wzrasta znacząco poziom testosteronu (nawet sześćdziesięciokrotnie), a z jego skroni cieknie temporyna ('''''śuṇḍa''''' 7.37.35). Przyczyny must nie są jasne, ale wiadomo, że nie są one powiązane z czasem rui samic. | ||
Przykładem walki na słoniach może być szarża tych zwierząt pod wodzą słynnego wojownika dosiadającego słonia – króla Pragdżjotiszy (''Prāgjyotiṣa'') ( | Przykładem walki na słoniach może być szarża tych zwierząt pod wodzą słynnego wojownika dosiadającego słonia – króla Pragdżjotiszy (''Prāgjyotiṣa'') (7.19.17, 38-64). Kły słoniowe ('''''viṣāṇa''''') wspomniane są w tekście 47 razy. Mogły być ostrzone lub nakładano na nie metalowe ostrza. Użycie słoni w bitwach w Indiach opisuje J.N. Sarkar<ref>Sarkar, J. (1960). ''Military history of India'' (1st Edition). Orient Longmans.</ref>. | ||
== '''Przypisy''' == | == '''Przypisy''' == | ||
[[Category: Wyposażenie militarne]] | [[Category: Wyposażenie militarne]] | ||
Revision as of 03:15, 10 July 2021
Informacje wstępne
Konie udomowiono prawdopodobnie w kulturze Botai na terenie północnego Kazachstanu (3700-3100 p.n.e.). Na zębach tamtejszych końskich czaszek odkryto ślady starcia szkliwa po wędzidle[1]. Ekspansja udomowionego konia wiąże się z historią ludów indoeuropejskich. Pierwsze użycie koni poświadczone jest w zaprzęgu rydwanu, zanim zaczęto jeździć wierzchem. Kości pochowanych wraz z wojownikami i rydwanami koni odnajdujemy w grobach z kultury Sintaszta-Pietrowka (2100-1700 p.n.e.)[2].
Najstarszą częścią rzędu końskiego jest uzda. W Egipcie i Asyrii jeżdżono końmi na oklep lub na cienkim czapraku przytrzymywanym popręgiem lub opaską obejmującą pas piersiowy i koński zad. W Asyrii czapraki te były szykowne i bogato zdobione. Wczesną formę skurzanego siodła używanego wraz z kropierzem opracowali Śakowie (siodło z kurhanu w Pazyryku, IV-III w. p.n.e.). Siodło z drewnianym stelażem pojawia się w Chinach ok. 200 p.n.e. Najstarszym przykładem użycia takiego siodła w Europie jest „czterorożne” siodło rzymskie (posiadało po dwie wypustki na łęku tylnim i przednim) używane w I w. p.n.e.[3].
Podniesienie jeźdźca powyżej grzbietu konia i rozłożenie ciężaru na wyższą i niższą część kręgosłupa otworzyło drogę do upowszechnienia się strzemion. Zaczątkiem strzemienia były skórzane paski z pętlą na paluch u nogi mocowane u dołu siodła. Widoczne są one na wczesnych reliefach indyjskich z przełomu er[4]. Kuszanowie w II w. stosowali strzemiona „platformowe” (stopę stawiano na platformie). Najwcześniejsze strzemię podobne współczesnym pochodzi z grobowców dynastii Jin z Chin (302 r.). W VI w. upowszechniło się ono dzięki ludom indoirańskim.
Udomowienie słonia nastąpiło w cywilizacji harappańskiej ok. 2000 p.n.e. Słonie bojowe początkowo były specyfiką subkontynentu indyjskiego. Choć źródła archeologiczne wskazują, że słoń azjatycki w starożytności występował na Bliskim Wschodzie (szkielety słoni odnajdywane są w Syrii i Turcji[5]), to brak wyobrażeń jego użycia w sztuce wojennej Asyrii. Aleksander ze słoniami spotyka się po raz pierwszy podczas bitwy pod Gaugamelą, gdzie 15 tych zwierząt umieszczono pośrodku formacji. Jednak ich użycie na większą skalę (według różnych źródeł 85 lub 200 słoni) zobaczył dopiero w Gandharze podczas bitwy nad rzeką Hydaspes. Według ówczesnych źródeł król Magadhy posiadał 6 000 słoni bojowych[6].
Oswojenie słonia afrykańskiego doprowadziło do upowszechnienia słoni bojowych w Afryce i na Bliskim Wschodzie. Słonie bojowe stosowali Seleucydzi i Ptolemeusze. Brały one udział w wojnach punickich (264-146 p.n.e.), gdzie zostały wyposażone w wieżę oraz zbroję. Tam też Rzymianie nauczyli się skutecznie walczyć z oddziałami szarżujących słoni (np. ranienie miękkich części zwierzęcia, by wzbudzić w nich panikę).
Historia
Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.) | |
| mały|Terakotowy koń z Lothal, późny okres harappański (źródło: [http://www.geocities.ws/ifihhome/articles/bbl002.html B.B.Lal]). mały|Pieczęć ze słoniem z Mohenjo-daro (źródło: [https://www.harappa.com/privacy-policy harappa.com]).Kultura harappańska prawdopodobnie nie znała konia. Terakotowe figurki tych zwierząt z Lothal mogą być półosłem (kułan azjatycki, onager – Equus hemionus). Konie pojawiają się jednak u schyłku kultury harappańskiej. Ich kości znajdowane są w wierzchnich warstwach Mohendżo Daro.
|
|
Tepe Sialk i Rygweda (1200-1100 p.n.e.) | |
| mały|British Museum, ceramika malowana, Tepe Sialk, X-IX w. p.n.e. (źródło: [https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1937-0410-1 britishmuseum.org]).Na stanowisku Tepe Sialk (Iran) (1200-1100 p.n.e.) pojawiają się malowane wyobrażenia koni i jeźdźców. Wraz ze zmarłymi grzebie się uprzęż końską (wędzidła, dzwonki, napierśniki)[7].
|
|
Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.) | |
| [[Plik:Asyryjska kawaleria, czasy Aszurnasirpala II (865–860 p.n.e.), relief z Nimrud, British Museum.jpg|mały|Asyryjska kawaleria, czasy Aszurnasirpala II (865–860 p.n.e.), relief z Nimrud, British Museum (źródło: wikimedia).]]mały|Kawalerzyści asyryjscy (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające)[8].Kawaleria neoasyryjska była jedną z podstawowych formacji militarnych. Jeżdżono najczęściej na oklep lub na czaprakach. Reliefy przedstawiają jazdę w parach – jeden wojownik walczy, drugi utrzymuje stabilność obu koni.
|
|
Reliefy Achemenidów (559-330 p.n.e.) | |
| Na reliefie z Naghsz-e Rostam konie mają czapraki lub siodła wiązane pod brzuchem. Może świadczyć to o użyciu popręgu. Zdobne pasy przytrzymujące siodło biegną również przez pierś i zad koński. |
Ahura Mazda (po prawej) przekazuje Ardaszirowi I pierścień władzy, Naghsz-e Rostam, III w. p.n.e. (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Ahura_Mazda) |
Śakowie (IV w. p.n.e.) | |
| Wczesną formę siodła – dwie skórzane poduszki po bokach przytroczone popręgiem, bogato zdobione elementami z rogu i utwardzonej skóry oraz filcowy czaprak z motywami zwierzęcymi – opracowali Śakowie. Takie siodło zostało odkryte w jednym z kurhanów w Pazyryku, IV-III w. p.n.e. |
http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html |
Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.) | |
| W Muzeum w Taksili odnajdujemy części końskiej uprzęży oraz kolekcję dzwonków, które mogły być przytraczane do uprzęży końskiej lub słoniowej. |
|
| Na reliefach stupy w Bhārhut pojawia się sporo dosiadanych słoni. Jeden z piękniejszych przykładów to procesja słoni z relikwiarzem ze wschodniej bramy. Słoń ma dekorację okalającą guzy, dzwonki przytroczone do szyi, a na jego nogach pojawiają się bransolety.
|
Bhārhut, Madhya Pradesh, okres Śungów (100-80 p.n.e), małpy dosiadające słonia, „małpia dźataka”, obecnie w Muzeum w Kalkucie (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Bharhut). |
| Obraz Indry dosiadającego słonia w kompleksie Bhājā przedstawia detale kropierza. Jest on zakończony grubą fałdą materiału (sznurem?) i przepasany sznurem (popręgiem?) pod brzuchem.
|
Bhājā, Mahārāṣṭra, Bóg słońca (po lewej), Indra (po prawej) strzegący wejścia do wihary nr 19 (100-70 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Bhaja_Caves) |
| Na wedice stupy w Bhārhut przedstawiony jest jeździec na koniu z proporcem. Koń poza dekoracyjną uzdą posiada czaprak lub siodło wiązane na piersi i zadzie zdobnymi łańcuchami podobnymi do widzianych na reliefie z Naghsz-e Rostam.
|
Bhārhut, Madhya Pradesh, wschodnia brama (vedikā – wysokość ok. 3 m), okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Bharhut). Stupa nr 2, z napisami w kharoszti, co sugeruje udział Gandharczyków w jej architekturze; medalion z jeźdźcem, ok. 115 p.n.e., źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi). |
| Zaczątkiem strzemienia były skórzane paski z pętlą na paluch u nogi mocowane u dołu siodła stosowane w II w. p.n.e. w Indiach. Widać je na wczesnych reliefach indyjskich z Sanchi (II w. p.n.e.), co jest najwcześniejszym użyciem protostrzemion[9].
|
Sanchi, stupa nr 1, brama zachodnia, kuszenie Buddy i ucieczka armii Mary (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi). |
| Rzeźby z Sanchi przedstawiają drobiazgowo i ze znawstwem sposób dosiadania, prowadzenia i wygląd słoniowego rzędu. Słonie przykryte są czaprakami, często mają udekorowane guzy, na ich szyjach widać pierścienie na wzór obroży, a po bokach szyi zwisają sporej wielkości dzwonki.
|
Sanchi, stupa nr 1, brama zachodnia, kuszenie Buddy i ucieczka armii Mary (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi)
Sanchi, stupa nr 1, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi) Sanchi, stupa nr 1, kolumna bramy wschodniej (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi) |
| Strzemiona „platformowe” były używane przez Kuszanów w II w., co możemy zobaczyć na pieczęci z karneolu wyobrażającej jeźdźca z epoki (ok. 150 r.) | Kuszański szlachcic Adsho, pieczęć z karneolu, ok. 150 r., British Museum, źródło:
https://en.wikipedia.org/wiki/Stirrup#cite_ref-Azzaroli156_16-0 |
Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego
W MBh pojawiają się nazwy części uprzęży (np. 7.35.34-35), jednak ich precyzyjna identyfikacja jest stosunkowo trudna. Zdaje się, że niektóre terminy funkcjonują w swych węższych i szerszych znaczeniach. Bhāṇḍa to może być cały rząd koński, ale też jedynie uprząż czy uzda.
Termin kakṣyā wywodzi się od kakṣa (miejsce ukryte, pacha, pas) i oznacza pasek, ogrodzenie, opasanie, a w uprzęży – popręg. Użycie popręgu zarówno w przypadku słoni, jak i koni zdaje się w Indiach powszechne i jest zaświadczone już na najstarszych reliefach. MBh używa tego terminu w złożeniu baddha-kakṣyā (z zapiętym pasem). Jest on często określony jako złoty (suvarṇa, hiraṇya, rukma) i pojawia się zarówno w kontekście koni jak i słoni. W tym drugim przypadku może towarzyszyć mu słowo graiveya – łańcuch wokół szyi słonia, który również zdaje się być częścią uprzęży, a nie tylko elementem ozdobnym. Z kontekstów wydaje się, że metonimicznie (część za całość) autorzy tym terminem określają całą konstrukcję osidłania, której głównym elementem jest popręg. MBh (np. 4.50.15, 7.6.9) informuje nas, że kakṣya znajduje się na szczycie proporca (dhvajāgra) Karny. Więc raczej nie był to tylko pas, a całe skomplikowane wiązanie opasujące zwierzę.
Czaprak to derka umieszczana pod siodłem, by chronić ciało zwierzęcia przed obtarciami, natomiast kropierz to tkanina zakrywająca konia lub słonia poza pyskiem i ogonem. MBh wymienia aż pięć terminów oznaczających koce, materiały i derki, które pojawiają się również w kontekście batalistycznym. Występują razem lub osobno. Najczęściej pojawia się termin kambala, który oznacza przede wszystkim wełniany koc, ale czasem wymieniany jest na liście słów oznaczającymi zbroję i części uprzęży (7.35.34). Specyficznym wełnianym kocem jest rāṅkava, który ma być wykonany z sierści pewnego gatunku antylopy, ale może również oznaczać po prostu wełnianą derkę. Termin kutha zdaje się być bardziej jednoznaczny i wskazuje na barwiony materiał okrywający zwierzęta, czyli kropierz. Często towarzyszą mu termin paristoma – może to być koc lub poduszka. Podobne znaczenie ma termin āstara (nakrycie, dywan, poduszka). Oba mogą wskazywać na rodzaj poduszek umieszczanych dla wygody lub bezpieczeństwa jako element siodła. Tym bardziej, że oba występują w kontekście siodła końskiego (6.92.72, 8.14.48 – aśvāstaraparistoma). Na reliefach z wczesnej rzeźby indyjskiej widzimy, że słonie bywają w pełni okryte kropierzami, natomiast konie wyposażone są w derki do siedzenia (czaprak) lub siodła.
Termin abhīśu (abhīṣu) jednoznacznie wskazuje na lejce i najczęściej w MBh pojawia się w złożeniu „z lejcami w dłoni” (abhīśuhasta) oznaczającego rydwannika powożącego końmi. Również na lejce wskazuje termin raśmi, który w takim znaczeniu używany był w Rygwedzie. Jednak przede wszystkim znaczy on promienie słońca lub księżyca, a dopiero metaforycznie wskazuje na lejce.
Termin graiveya najczęściej występuje wraz z kakṣyā, co skłania do kojarzenia go z częścią uprzęży. Pochodzi on od słowa grīva (szyja) i może oznaczać rodzaj popręgu wiązanego pod szyją słonia.
Z wyobrażeń na reliefach widać, że słonie i konie były bogato ozdabiane. W MBh pojawia się termin oznaczający pukle włosów w formie pióropuszy przytraczane do końskich głów (prakīrṇaka). W kontekście ozdób pojawiają się również dzwonki (ghaṇṭā) troczone do koni i słoni oraz pukle włosia jaków (cāmara) używane jako wachlarze do odganiania insektów, ale również jako element upiększający.
części rzędu końskiego i słoniowego | |||
| nazwa sanskrycka | liczba wzmianek
w MBh |
tłumaczenie terminu | |
| bhāṇḍa | 50 | - naczynie, gar, wiadro
- rząd koński - uprząż / uzda (z wędzidłem) | |
| kakṣyā | 43 | - pasek, ogrodzenie
- popręg słoniowy / koński - popręg z siodłem (?) | |
| āsana | (228) | - siodło końskie (9.22.69) lub słoniowe (7.167.14) | |
| czaprak / kropierz | kambala | (25) | - wełniany koc, górne nakrycie |
| kutha | 16 | - barwiona tkanina służąca jako okrycie zwierząt | |
| paristoma | 15 | - koc, poduszka | |
| rāṅkava | 13 | - wełniany koc z sierści antylopy raṅku | |
| āstara | 4 | - nakrycie, posłanie, dywan, poduszka | |
| lejce | abhīśu abhīṣu | 13
3 |
- lejce / wodze
- uzda |
| raśmi
raśanā |
(144)
4 |
- promienie (słoneczne lub księżycowe)
- (wed.) lejce | |
| graiveya | 6 | - łańcuch wokół szyi słonia
- obroża | |
| prakīrṇaka | 5 | - kępa włosów jako ozdoba dla konia, pióropusz | |
| cāmara | (41) | - miotełka z włosów jaka
- stosowana jako ozdoba lub wachlarz do odganiania owadów | |
| ghaṇṭā | (34) | - dzwonki przytroczone do koni i słoni | |
Liczba w nawiasie oznacza, że kategoria jest homonimem – ma również inne znaczenia, a więc liczba wzmianek nie jest ścisła.
Części rzędu końskiego (obrazek to rekonstrukcja siodła i uprzęży z kurhanu w Pazyryku, źródło:
http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html):
Konie w MBh opisywane są jako dobrze ujeżdżone (svārūḍha) i posłuszne poleceniom jeźdźcy lub woźnicy. Najlepsze konie pochodziły z krajów: Sindhu (saindhava), Vanāyu (vanāyuja), Kāmboja, Āraṭṭa, Bāhlika oraz z gór (pārvatīya) (7.35.36), czyli terenów Sindhu, Pendźabu, Gandhary oraz pogórza Afganistanu, skąd prawdopodobnie były sprowadzane. Końskie kopyta (khura, wzmiankowane 22 razy) bywają posrebrzane (rūpyakhurā, 7.58.18). Autorzy tekstu często wiążą je z hałasem, jaki wywołują.
Słonie często określone są terminem prabhinna (dosł. rozszczepiony, przeszyty – termin występuje w MBh 65 razy, często w porównaniach z postwerbium iva??) lub madāndha (ślepy z amoku). Cała fraza brzmi: prabhinna-karaṭā-mukha – „skroń i pysk przeszyty [zalany temporyną]” (6.13.33). Oznacza to słonia w czasie must (amoku), gdy jest szczególnie agresywny. Wówczas w ciele słonia wzrasta znacząco poziom testosteronu (nawet sześćdziesięciokrotnie), a z jego skroni cieknie temporyna (śuṇḍa 7.37.35). Przyczyny must nie są jasne, ale wiadomo, że nie są one powiązane z czasem rui samic.
Przykładem walki na słoniach może być szarża tych zwierząt pod wodzą słynnego wojownika dosiadającego słonia – króla Pragdżjotiszy (Prāgjyotiṣa) (7.19.17, 38-64). Kły słoniowe (viṣāṇa) wspomniane są w tekście 47 razy. Mogły być ostrzone lub nakładano na nie metalowe ostrza. Użycie słoni w bitwach w Indiach opisuje J.N. Sarkar[10].
Przypisy
- ↑ Outram, A., Stear, N., Bendrey, R., Olsen, S., Kasparov, A., Zaibert, V., Thorpe, N., & Evershed, R. (2009). The Earliest Horse Harnessing and Milking. Science (New York), 323, 1332–1335.
- ↑ Parpola, A., & Carpelan, C. (2005). The cultural counterparts to Proto-Indo-European, Proto-Uralic and Proto-Aryan: Matching the dispersal and contact patterns in the linguistic and archaeological record. The Indo-Aryan Controversy: Evidence and Inference in Indian History, 107–141.
- ↑ Gawronski, R. S. (2004). Some Remarks on the Origins and Construction of the Roman Military Saddle. Archeologia, 55, 31–40.
- ↑ Beatie, R. H. (1981). Saddles. University of Oklahoma Press, p.28.
- ↑ Çakırlar, C., & Ikram, S. (2016). When elephants battle, the grass suffers.’ Power, ivory and the Syrian elephant. Levant, 48(2), 167–183. https://doi.org/10.1080/00758914.2016.1198068.
- ↑ Arrian. (1884). The Anabasis of Alexander. W E. J. Chinnock (Tłum.), The Anabasis of Alexander; or, The history of the wars and conquests of Alexander the Great. Hodder and Stoughton; Wikisource.
- ↑ Allchin, B., & Allchin, R. (1973). Narodziny cywilizacji indyjskiej (T. 180). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 290.
- ↑ Dezso, T. (2012). Tamas Dezso: The Assyrian Army I/1-2. The Structure of the Neo-Assyrian Army. 1. Infantry 2. Cavalry and Chariotry (1st Edition).
- ↑ Azzaroli, A. (1985). An early history of horsemanship. E.J. Brill/W. Backhuys, p. 156.
- ↑ Sarkar, J. (1960). Military history of India (1st Edition). Orient Longmans.
![mały|Terakotowy koń z Lothal, późny okres harappański (źródło: [http://www.geocities.ws/ifihhome/articles/bbl002.html B.B.Lal]).](/index.php?title=Plik:Lothalhorse.jpg&action=edit&redlink=1){kind=link}
![mały|Pieczęć ze słoniem z Mohenjo-daro (źródło: [https://www.harappa.com/privacy-policy harappa.com]).](/index.php?title=Plik:Elephant-seal-2.jpg&action=edit&redlink=1){kind=link}
![mały|British Museum, ceramika malowana, Tepe Sialk, X-IX w. p.n.e. (źródło: [https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1937-0410-1 britishmuseum.org]).](/index.php?title=Plik:British_Museum,_ceramika_malowana,_Tepe_Sialk,_X-IX_w._p.n.e..png&action=edit&redlink=1){kind=link}
