Boskie istoty w rzeźbie

Boskie istoty przedstawiane są od samego początku pojawienia się rzeźby indyjskiej. Pierwsza rzeźba powstaje głównie pod wpływem nauk buddyjskich, jednak przedstawiany w niej świat opiera się na ludowych wyobrażeniach, a tym samym pokrywa się z kształtującym się w tym czasie hinduizmem. Kosmologia i charakter boskich istot w buddyzmie, dźinizmie i hinduizmie w tym początkowym okresie zdają się korzystać z jednego wspólnego źródła i nie różnią się znacznie od siebie.

Jakszowie (yakṣa)

Najwcześniejsze rzeźby indyjskie przedstawiają jakszów i jakszinie. Są to bóstwa opiekuńcze świata przyrody, zwolennicy Kubery, czyli buddyjskiego Waiśrawany (Vaiśravaṇa). Jakszowie w rzeźbie pełnią funkcję strażników wejść (dvārapāla) umieszczanych przy odrzwiach dla ochrony. Czasem trudno ich odróżnić od panującego nad nimi Kubery. Fizjonomia jakszów ewoluuje. Zawsze były to postacie dość korpulentne, ale z czasem stają się wręcz karłami, o wielkich brzuchach i strojach ludności leśnej, czego najlepszym przykładem jest jaksza z Pitalkhory.

[[Plik:Yakṣa - Jaksza Kubera, Vidiśa, II p.n.e., 343 cm, piaskowiec, Muzeum w Widiśi..jpg|centruj|mały|316x316px|yakṣa - jaksza Kubera, Vidiśa, II p.n.e., 343 cm, piaskowiec, Muzeum w Widiśi ( źródło: wikimedia).]]	[[Plik:Yakṣa - jaksza z maczugą (mudgara), Bharnakalan, II p.n.e., Muzeum w Mathurze..jpg|centruj|mały|360x360px|yakṣa - jaksza z maczugą (mudgara), Bharnakalan, II p.n.e., Muzeum w Mathurze (źródło: wikimedia).]]	centruj|mały|273x273px|yakṣa - Jaksza Manibhadra z Parkham, II p.n.e. Muzeum w Mathurze.
centruj|mały|150x150px|yakṣa (karzeł) - Sanchi, I p.n.e. kolumna zachodniej bramy (źródło: wikimedia).	centruj|mały|241x241px|yakṣiṇī - Sanchi, I p.n.e., kolumna wschodniej bramy (źródło: wikimedia).	centruj|mały|233x233px|yakṣa - Jaksza w koralach rudraksza, 50 p.n.e., terakota, Pitalkhora, Maharashtra, Muzeum Narodowe w Delhi (replika), (źródło: [https://www.indiaandtheworld.org/0-introduction indiaandtheworld.org]),.

W nieco innym kierunku przebiega ewolucja ich żeńskich odpowiedników (przykłady przedstawień jaksziń zaprezentowane zostały na stronie: Flora w rzeźbie). Są one zawsze ponętnymi kobietami, z silnym podkreśleniem wciętej talii, krągłości bioder i obfitych piersi. Są przedstawiane przy drzewach i wówczas nazywa się je boginiami leśnymi (vṛkṣadevatā), ale też na podobieństwo swych partnerów pełnią funkcję elementów zdobnych w pałacach. Wówczas mogą być przedstawione z wachlarzem z ogona jaka.

Nimf (apsaras) i niebiańscy muzykanci (gandharva)

Identyfikowanie kobiet pojawiających się w najstarszej rzeźbie jest dość hipotetyczne, gdyż jakszinie nie różnią się fizjonomią od nimf (apsaras), częściej spotykanych w literaturze bramińskiej. Nimfy nieodłącznie towarzyszą niebiańskim muzykantom (gandharva). Tu rzeźba dostarcza nam całkiem sporo egzemplifikacji. Przestawienia światów niebiańskich, a szczególnie pałacu Indry obfitują we wdzięcznie wyginające się dziewczęta i muzyków przygrywającym im do tańca.

[[Plik:Gandharva - dół reliefu, niebo Trajastrimśa, wielbienie włosów obciętych przez Siddharthę po opuszczeniu pałacu, Bharhut, II p.n.e., relief z ogrodzenia stupy..jpg|centruj|mały|apsarasy i gandharwowie - dół reliefu, niebo Trajastrimśa, wielbienie włosów obciętych przez Siddharthę po opuszczeniu pałacu, Bharhut, II p.n.e., relief z ogrodzenia stupy (źródło: wikimedia).]]

[[Plik:Gandharva - Gandharwowie czczący lingę Śiwy, Mathura (Bhuteśwara), czerwony piaskowiec, 100 p.n.e., muzeum w Mathurze..jpg|centruj|mały|200x200px|gandharva - Gandharwowie czczący lingę Śiwy, Mathura (Bhuteśwara), czerwony piaskowiec, 100 p.n.e., muzeum w Mathurze (źródło: wikimedia).]]

Podczas gdy wyobrażenia nimf nie różnią się od jaksziń przedstawiających ideał kobiecości, to postaci gandharwów zdają się nie być sprecyzowane. Najczęściej są oni pięknymi muzykantami o ludzkich kształtach, ale panel ze świątyni Bhuteśwary przedstawia ich podczas czczenia lingamu Śiwy jako hybrydy ludzi i lwów przypominające sfinksy, co jest wyraźnym nawiązaniem do sztuki perskiej i mezopotamskiej.

Widjadharowie (vidhyādhara) a siddhowie i ćaranowie (siddha, cāraṇa)

Tu pojawia się wątpliwość czy hybrydowe istoty, pół ptaki pół ludzie podobni cherubinom, adorujący stupy buddyjskie i drzewa oświecenia nie wyobrażają gandharwów? Najczęściej identyfikowani są oni jako widjadharowie (vidhyādhara – termin 16 razy pojawia się w MBh), jednak w tradycji hinduistycznej zdolność unoszenia się w przestworzach, obserwowania wydarzeń z chmur i sypania kwiatów na zwycięzców przypisywana jest kilku gatunkom boskich istot: gandharwom, siddhom i ćaranom (gandharva, siddha, cāraṇa). Wszyscy oni mogą być wyobrażani na podobieństwo widjadharów. Motyw zapewne przywędrował do Indii z Persji, gdzie upowszechnił  się pod wpływem asyryjskich i babilońskich uskrzydlonych istot, podobnych rzymskim geniuszom, nazywanych apkallu.

[[Plik:Vidhyādhara - czczenie stupy, Bharhut, II p.n.e., relief z ogrodzenia..jpg|centruj|mały|155x155px|vidhyādhara - czczenie stupy, Bharhut, II p.n.e., relief z ogrodzenia (źródło: wikimedia).]]

[[Plik:Vidhyādhara - cud w Kapilawastu, Sanchi, I p.n.e. północna brama..jpg|centruj|mały|150x150px|vidhyādhara - cud w Kapilawastu, Sanchi, I p.n.e. północna brama (źródło: wikimedia).]]

[[Plik:Vidhyādhara - cudzoziemcy wielbiący stupę, Sanchi, I p.n.e. północna brama..jpg|centruj|mały|150x150px|vidhyādhara - cudzoziemcy wielbiący stupę, Sanchi, I p.n.e. północna brama (źródło: wikimedia).]]

Sześć światów w kosmologii buddyjskiej

By dalej śledzić świat boskich istot obecnych na najstarszej rzeźbie subkontynentu, warto zapoznać się z podstawami kosmologii buddyjskiej, która w wielu miejscach zazębia się z kosmologią MBh. Na reliefie wyrzeźbionym na kolumnie bramy wschodniej z Sanchi (źródło: wikimedia) widocznych jest sześć światów, w których doświadcza się niebiańskich rozkoszy (kāmaloka). Rozmieszczone są one jeden nad drugim, a istoty, które do nich trafiają mogą zaspokoić wszelkie swe pragnienia. Opis tych światów pojawia się już w najstarszych kazaniach Buddy w Sutta Pitace. Pośród później ustalonych 31 sfer, pięć przedstawionych na reliefie, poczynając od dołu, to: sfera stróżów czterech kierunków świata (lokapāla) o imionach: Vaiśravaṇa (pn., Kubera), Virūḍhaka (pd.), Dhṛtarāṣṭra (w.), Virūpākṣa (z.). Jest ona lokowana na zboczach góry Meru. Znajdują się w niej słońce i księżyc oraz zamieszkują ją półboskie istoty, zwolennicy czterech stróżów: yakṣa, kumbhāṇḍa, gandharva, nāga, niebo 33 bogów (trāyastriṃśat) znajduje się na szczycie Sumeru, władcą jest Śakra, rejon bez trudności (Yāma), którego władcą jest Sujama, niebo Tuszita (Tuṣita) z mającym się urodzić bodhisattwą; tu przebywał Siddhartha przed swymi narodzinami, następnym w kolejności jest Majtreja, niebo bogów cieszących się stworzeniem (Nirmāṇarati), władcą jest Sunirmita, niebo bogów kontrolujących rzeczywistość (parinirmitavaśavartin), w którym zamieszkuje władca całego regionu, bóg śmierci i kuszenia Mara.

centruj|bezramki|763x763px

Asurowie i rakszasy (asura, rakṣas )

U podnóża góry Meru swe siedziby mają wypędzeni za pijaństwo asurowie. Kiedyś zamieszkiwali wraz z bogami szczyt Meru, jednak zostali oni podstępnie usunięci z niego przez bogów. Teraz usilnie pragną na niego powrócić, czemu zapobiegają stróże czterech kierunków. Asurowie zdają się być motywem przewodnim reliefów przedstawiającym atak wojsk Mary na medytującego Buddę. Ukazują one człekokształtne, pękate istoty o ostrych zębach i szpiczastych uszach. Mogły być to wyobrażenia asurów lub krwiożerczych rakszasów. Swymi pękatymi kształtami przypominają nieco jakszów, a swą nieporadnością raczej śmieszą niż straszą.

[[Plik:Asura - kuszenie Buddy, armia Mary, Sanchi, I p.n.e. północna brama..jpg|centruj|mały|150x150px|asura / rakṣas - kuszenie Buddy, armia Mary, Sanchi, I p.n.e. północna brama (źródło: wikimedia).]]

[[Plik:Asura - Ucieczka armii Mary, Sanchi, I p.n.e. zachodnia brama..jpg|centruj|mały|150x150px|asura / rakṣas - Ucieczka armii Mary, Sanchi, I p.n.e. zachodnia brama (źródło: wikimedia).]]

[[Plik:Asura - Stupa Amarawati, atak Mary, II wiek..jpg|centruj|mały|150x150px|asura / rakṣas - Stupa Amarawati, atak Mary, II wiek (źródło: wikimedia).]]

Wojska Mary a zastępy Śiwi i Karttikeji (gaṇa)

Pośród wojsk Mary atakujących medytującego Buddę nie wszyscy mają ludzkie postacie. Część z nich przedstawiana jest jako ludzie o zwierzęcych głowach. Takie wyobrażenia korespondują do zwolenników Śiwy i Karttikeji o hybrydowych postaciach opisywanych w MBh. Na powyższym reliefie z Amarawati można dostrzec atakującego wojownika, z którego brzucha wyziewa wąsata twarz – motyw często spotykany w opisach hybrydowych wojowników Karttikeji. Podobieństwo armii Mary i Karttikeji świadczyć może o wspólnym źródle wyobrażeniowym, z którego czerpali buddyści i bramini.

centruj|mały|150x150px|Kuszenie i atak armii Mary, Sanchi, I p.n.e. kolumna zachodniej bramy (źródło: wikimedia).

centruj|mały|150x150px|Atak Mary - Gandhara, II w. Muzeum Lahore (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).

centruj|mały|150x150px|Atak Mary - Gandhara, III w. epoka Kuszanów, wysokość 67 cm, Freer Galery of Art., 49.9, (źródło: Lippe, 1970, plate 11)[1]..

Węże (nāga)

Wznosząc się wyżej ponad świat asurów w kosmologii buddyjskiej trafiamy do świata czterech strażników kierunków (lokapāla). Każdemu z nich towarzyszą odpowiednie boskie istoty stanowiące jego orszak: yakṣa, kumbhāṇḍa, gandharva, nāga. Jakszów i gandharwów już przedstawiliśmy. Węże (nāga) są towarzyszami Wirupakszy, który włada kierunkiem zachodnim. W najstarszej rzeźbie są oni przedstawiani jako ludzie, nad których głowami rozpościerają się pięciogłowe kobry, lub też siedzą oni na splotach tych węży. W późniejszej ikonografii ich ciało od pasa w dół zmienia się w sploty wężowe.

[[Plik:Nāga - wąż Mućalinda strzegący tronu Buddy, JagannathTekri, II p.n.e., relief na kolumnie, Muzeum Narodowe New Delhi..jpg|centruj|mały|150x150px|nāga - wąż Mućalinda strzegący tronu Buddy, JagannathTekri, II p.n.e., relief na kolumnie, Muzeum Narodowe New Delhi (źródło: wikimedia).]]

[[Plik:Nāga - radość w świecie nagów i gandharwów z oświecenia Buddy, Sanchi, I p.n.e. kolumna zachodniej bramy..jpg|centruj|mały|154x154px|nāga - radość w świecie nagów i gandharwów z oświecenia Buddy, Sanchi, I p.n.e. kolumna zachodniej bramy (źródło: wikimedia).]]

[[Plik:Nāga - naga pomiędzy dwiema naginiami, inskrypcja głosi, że jest to 8 rok rządów Kaniszki, II w., Muzeum w Mathurze..jpg|centruj|mały|150x150px|nāga - naga pomiędzy dwiema naginiami, inskrypcja głosi, że jest to 8 rok rządów Kaniszki, II w., Muzeum w Mathurze (źródło: wikimedia).]]

Kumbhandowie, kimpuruszowie i Naigamesza (kumbhāṇḍa, kiṃpuruṣa, Naigameṣa)

Za kierunek południowy w kosmologii buddyjskiej odpowiada Wirudhaka, a jego zwolennikami są kumbhandowie (kumbhāṇḍa, „jajodzbani”). Są oni uważani za klasę asurów, a pojawiają się przede wszystkim w tekstach buddyjskich. Wyobraża się ich jako postacie koniogłowe, czyli podobnie jak opisani są kinnarowie i kimpuruszowie w literaturze puranicznej. Inspiracją do ich przedstawiania w rzeźbie buddyjskiej mogła być Padakusalamanawadźataka (Padakusalamānavajātaka), gdzie pojawia się wątek miłosny koniogłowej istoty (dawnej królowej przeklętej za krzywoprzysięstwo) do bramina. Przedstawienie tej dżataki odnajdujemy na ogrodzeniu stupy z Bodh Gaji z okresu Śungów (II p.n.e.).

W późniejszej sztuce indyjskiej podobnie przedstawiani są boscy bliźniacy, których imię pochodzi od koni (Aśvin) oraz  inkarnacja Wisznu wypowiadająca Wedy Brahmie, gdy zostały one ukradzione przez Madhu i Kaitabhę (Hayagrīva). Jedno z wyobrażeń takiej postaci, o żeńskim ciele i końskiej głowie spotykamy na reliefie z rajem Indry.

[[Plik:Kiṃpuruṣa - rajski ogród Indry z władcą bogów po środku, Sanchi, I p.n.e. wschodnia brama..jpg|centruj|mały|500x500px|Rajski ogród Indry z władcą bogów po środku, Sanchi, I n.e. stupa nr 3, brama południowa (źródło: wikimedia).]]
centruj|mały|150x150px|kumbhāṇḍa / kiṃpuruṣa? - przedstawienie z Padakusalamanawa dźataki, Bodh Gaja, II p.n.e. relief na ogrodzeniu z epoki Śungów, fragmenty reliefów z ogrodzenia w Muzeum w Kalkucie (źródło: wikimedia).	centruj|mały|150x150px|kumbhāṇḍa / kiṃpuruṣa? - postać kobieca o końskiej głowie (kumbhāṇḍa) na przedstawieniu rajskiego ogrodu Indry, Sanchi, I n.e. stupa nr 3, brama południowa (źródło: wikimedia).	centruj|mały|267x267px|Naigameṣa - Muzeum w Mathurze, I-III w., okres Kuszanów (źródło: wikimedia).

Zwierzęcą głowę ma również bóstwo nazywane Naigamesza (Naigameṣa). Jest ono słabo obecne w późniejszym hinduizmie, ale pojawia się na przedstawieniach z okresu Kuszanów. W hinduizmie wiąże się je z Karttikeją – jest to towarzysz tego boga o głowie kozła lub barana. W dźinizmie jest bóstwem opiekującym się dziećmi. Zgodnie z Kalpasutrą przenosi on płód Mahawiry z jednego łona do drugiego. Tradycja śwetambarów uważa, że Kryszna wielbił Naigameszę, by począć syna z Satjabhamą.

Indra

Wznosząc się wyżej na szczyt Meru trafiamy do siedziby Indry. Jest on najczęściej przedstawianym bóstwem hinduistycznym w sztuce buddyjskiej. Trafił na karty teologii buddyjskiej jako władca ogrodu rozkoszy, w którym doświadcza się niebiańskich przyjemności. Motyw ten często jest powtarzany w sztuce buddyjskiej. Indrę przedstawia się na tle jego niebiańskiego ogrodu. Może też akompaniować wraz z Brahmą Buddzie, jak na słynnym relikwiarzu ze stupy Kaniszki. Postać Indry jest też widoczna w przedstawieniach sześciu światów niebiańskich. Tu każdy z władców ukazany jest na jego wzór – siedzi na tronie, dzierży piorun (vajra) w jednej dłoni, a w drugiej trzyma kielich z nektarem (amṛta). Dla przykładu ukazujemy najlepiej zachowany piąty poziom, świat Nirmanariti. Obraz podzielony jest na trzy części, w środkowym zasiada władca, a po prawej od niego niebiańscy muzycy i tancerki umilają jego czas. Indrze, jako bóstwu burzy, już w najstarszej ikonografii może towarzyszyć słoń, jak ma to miejsce na wejściu do wihary w Bhadźy.

[[Plik:Indra - Relikwiarz ze stupy Kaniszki, Budda w towarzystwie Brahmy i Indry, II w. Kopia z Muzeum Brytyjskiego..jpg|centruj|mały|150x150px|Relikwiarz ze stupy Kaniszki, Budda w towarzystwie Brahmy (po prawej, z kokiem splątanych włosów i szatach ascety) i Indry (po lewej z koroną na głowie), II w. Kopia z Muzeum Brytyjskiego (oryginał znajduje się w Muzeum w Peszawarze) (źródło: wikimedia).]]

[[Plik:Indra - Bhadźa, Maharaszṭra, Bóg słońca (po lewej), Indra (po prawej) strzegący wejścia do wihary nr 19 (100-70 p.n.e.) .jpg|centruj|mały|225x225px|Bhadźa, Maharaszṭra, Indra (po prawej) strzegący wejścia do wihary nr 19 (100-70 p.n.e.) (źródło: wikimedia).]]

[[Plik:Indra - Sześć poziomów niebios, świat Nirmanarati, Sanchi, I p.n.e. prawa kolumna bramy wschodniej..jpg|centruj|mały|150x150px|Sześć poziomów niebios, świat Nirmanarati, Sanchi, I p.n.e. prawa kolumna bramy wschodniej (źródło: wikimedia).]]

Wisznu, Śiwa i Lakszmi

We wczesnej sztuce buddyjskiej nie pojawiają się główne bóstwa panteonu hinduistycznego: Wisznu i Śiwa. Odnajdujemy jednak elementy ikonografii, które będą kojarzone z tymi bogami w późniejszej sztuce hinduistycznej. Wierzchowcem Śiwy jest byk. Na bocznych panelach bram w Sanchi znajdują się przedstawienia stróżów dosiadających byki. Wizerunki te mogły być inspiracją do późniejszych przedstawień Śiwy ze swoim wierzchowcem Nandinem. Podobnie wizerunki wężowych bóstw (nāga) do złudzenia przypominają późniejsze obrazy Wisznu tronującego na splotach węża Śeszy.

Dość częstym motywem w sztuce buddyjskiej jest bogini fortuny Lakszmi. Przedstawiana jest ona z wszelkimi atrybutami obecnymi w późniejszej sztuce subkontynentu. Ma tron z kwiatu lotosu i towarzyszą jej słonie oddającej jej cześć przez polewanie wodą.

[[Plik:Postacie na byku zdobiące boki bramy, Sanchi, I p.n.e. południowa brama..jpg|centruj|mały|153x153px|Postacie na byku zdobiące boki bramy, Sanchi, I n.e. stupa nr 3, brama południowa (źródło: wikimedia).]]

[[Plik:Król Nagów na przedstawieniu rajskiego ogrodu Indry, Sanchi, I n.e. stupa nr 3, brama południowa.jpg|centruj|mały|150x150px|Król Nagów na przedstawieniu rajskiego ogrodu Indry, Sanchi, I n.e. stupa nr 3, brama południowa (źródło: wikimedia).]]

[[Plik:Gajalaxmi - Medallion - 2nd Century BCE - Red Sand Stone - Bharhut Stupa Railing Pillar - Madhya Pradesh - Indian Museum - Kolkata 2012-11-16 1837 Cropped.jpg|centruj|mały|150x150px|Lakszmi - Bharhut, II p.n.e., medalion z Lakszmi na kwiatach lotosu (źródło: wikimedia).]]

Pańćika i Hariti (Pañcika, Hārītī) a Karttikeja (Kārttikeya)

We wczesnej ikonografii buddyjskiej często występuje para półboskich istot nazywanych Pańćika i Hariti (Pañcika, Hārītī). Pańćika jest jakszą z armii Waiśrawany, w hinduizmie częściej nazywanego Kuberą, a jego wygląd mógł posłużyć do wyobrażeń samego władcy skarbów. Małżonka Pańćiki Hariti to bogini matka opiekująca się dziećmi. Jednak legendy z nią związane wskazują na demoniczną naturę bogini. Na niektórych wyobrażeniach ma ona kły i można przypuszczać, że jej wyobrażenia posłużyły do przedstawień groźnych bogiń matek w hinduizmie.

W przedstawieniach Pańćiki i Hariti można dopatrywać się podobieństwa z najstarszymi wyobrażeniami Karttikeji. Wyprostowana postać, włócznia dzierżona w lewej dłoni. Karttikeja dość wcześnie pojawia się w sztuce indyjskiej. Rozwój jego kultu jest zaświadczony w MBh. Karttikeja wprowadzony jest do panteonu bramińskiego na podobieństwo Marduka w Babilonie – daje się mu możliwość obrony świata przed niszczącym go demonem, czego nie może dokonać nikt inny z niebian. Karttikeja postawiony jest na czele armii bogów walczących z  Taraką (9.43-45). Nakula podczas swych zachodnich podbojów wyrusza ze stolicy Pandawów Khandawaprasthy (Khāṇḍavaprastha) i natychmiast trafia do miejsca „miłego Karttikeji” nazwanego Rohitaka (Rohītaka). Miejscowość ta identyfikowana jest jako Rohtak – dawna stolica Judhejów. Z kultem Karttikeji wiąże się właśnie konfederację plemienną Judheja, która zajmowała tereny między Indusem a Gangesem. Na monetach bitych przed Judhejów pojawia się Karttikeja. Spotykamy też jego wyobrażenie na rzeźbach znajdowanych w okolicach Mathury.

centruj|mały|268x268px|Pāñcika z Tackal (niedaleko Peszawar, okres Kuszanów, wysokość 180 cm, Muzeum Lahore (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).	centruj|mały|328x328px|Hāriti, z Sahr-i-Bahlol, Pakistan, okres Kuszanów, muzeum w Peszawarze (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).	centruj|mały|266x266px|Kārttikeya, Kankali Tila, Mathura, okres Kuszanów II w., czerwonawy piaskowiec, 83 cm. muzeum w Mathurze (Huntington i Huntington 1985:160)[2].
[[Plik:Monety konfederacji Judhejów z wizerunkiem Karttikeji, I-III w. c.jpg|centruj|mały|150x150px|(źródło: wikimedia).]]	[[Plik:Moneta konfederacji Judhejów z wizerunkiem Karttikeji, I-III w. a.jpg|centruj|mały|150x150px|(źródło: wikimedia).]]	[[Plik:Moneta konfederacji Judhejów z wizerunkiem Karttikeji, I-III w. b.jpg|centruj|mały|150x150px|(źródło: wikimedia).]]
Monety konfederacji Judhejów z wizerunkiem Karttikeji, I-III w.: 1-2. po lewej stronie bóstwa znajduje się paw, w rękach trzyma dzidę 3. sześciogłowy Karttikeja, Muzeum Brytyjskie.[10]

Bóg słońca (Sūrya)

We wczesnej rzeźbie indyjskiej spotyka się wyobrażenia boga słońca, jednak jego ikonografia nie jest jednolita. Czasem widzimy go siedzącego w rydwanie zaprzężonym w cztery konie. Rydwan portretowany jest od frontu z rozbiegającymi się końmi, albo też bokiem, jak na jednym z najwcześniejszych przedstawień z Bhadźy. Na rzeźbach odnajdywanych w Mathurze postać siedzącego boga słońca zdecydowanie dominuje. Konie ciągnące rydwan zostały ledwo zaznaczone przy jego bokach. W ręku dzierży miecz i swój atrybut – kwiat lotosu. Bóg słońca odnaleziony w Sirkap (Taxila) przypomina późniejsze wyobrażenia Surji – stojącą prosto postać o wąskiej talii z kwiatami lotosu w dłoniach, którą łatwo pomylić z Wisznu dzierżącym cztery atrybuty – konchę, buławę, dysk i lotos. Ikonografia tych dwóch bóstw musiała się rozwijać wspólnie, by w czasach Guptów prawie zlać się ze sobą. Słońce pojawia się też wraz z bogiem Księżyca na relikwiarzu Kaniszki po lewej stronie przedstawienia władcy, jednak tu ma cechy bóstwa typowo partyjskiego, które nie znalazło rozwinięcia w sztuce indyjskiej.

Bóg słońca strzegący po lewej stronie wejścia do wihary nr 19, Bhadźa, Maharasztra (100-70 p.n.e.).[11]	Bóg słońca na reliefie z ogrodzenia ze świątyni w Bodh Gaji, II-I p.n.e.[12]	Bóg słońca, Gandhara I-II w.[13]
Sūrya, Kankali Tila, Mathura, okres Kuszanów II w., czerwonawy piaskowiec, 47 cm, muzeum w Mathurze.[14]	Relikwiarz ze stupy Kaniszki, król z bogiem księżyca (po jego prawicy) i słońca (po lewicy), II w. Kopia z Muzeum Brytyjskiego (oryginał znajduje się w Muzeum w Peszawarze).	Bóg słońca, Taxila, Sirkap II p.n.e. – II w., muzeum w Taxili (fotografia autora).

Garuda (Garuḍa)

Garuda musiał być popularnym bóstwem okresu przełomu er nie tylko wśród hindusów, ale również Indo-Greków. To jemu została dedykowana tzw. kolumna Heliodora odkryta w Besnagar w pobliżu Widiśi. Zgodnie z inskrypcją została ona wzniesiona około 113 r. p.n.e. przez ambasadora władcy Taxili wysłanego na dwór Bhagabhadry. Heliodor uznaje siebie za bhagawatę, a kolumnę nazywa „proporcem Garudy” (garuḍadhvaja). Niestety nie zachowała się rzeźba na kapitelu, choć przypuszcza się, że fragment rzeźby z ptasimi szponami trzymającymi węża w muzeum w Gwaliorze może być częścią zwieńczenia właśnie tej kolumny (Dass 2001:62). Najwcześniejsze przedstawienie Garudy odnajdujemy na ogrodzeniu stupy w Bharhut. Człowiek jadący konno trzyma proporzec zwieńczony wizerunkiem uskrzydlonej postaci. Dołączona do reliefu inskrypcja wyjaśnia, że kolumna ta była darem kobiety z Widiśi. Jako że w pobliżu Widisi znaleziono kolumnę Heliodora, może to wskazywać na związek Garudy z Bharhut ze zwieńczeniem kolumny Heliodora. Warto też zauważyć podobieństwa uskrzydlonych widjadharów wielbiących buddyjskie stupy z ikonografią Garudy. Możliwym źródłem niektórych mitów związanych z Garudą jest mezopotamski ptak Anzu, który podobnie jak Garuda wykrada bogom ich skarby (Garuda kradnie nektar nieśmiertelności, a Anzu tablice przeznaczenia). Jednak Anzu był przedstawiany jako orzeł o lwiej, a nie ludzkiej głowie.

Bhārhut, Madhya Pradesh, wschodnia brama (vedikā – wysokość ok. 3 m), okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Bharhut).	Kolumna Heliodora, kapitel i zdobienia, muzeum w Gwalior.[15]	Fragment rzeźby przedstawiający szpony ptaka i ciała węża, odnaleziony w Widiśi, przypuszczalnie mogący być zwieńczeniem kolumny Heliodora, muzeum w Gwalior (Shaw 2016:28).

Potwory wodne (makara) i inne

Potwory wodne (makara) są częstym motywem zdobniczym we wczesnej architekturze indyjskiej. Najczęściej są one pękate, o wielkich paszczach, ale miewają też kształty wężowe. W MBh występują w odmętach wodnych obok innych monstrów (timiṅgila) i wielkich ryb (jhaṣa). Proporzec z godłem makary w MBh posiada syn Kryszny i Rukmini Pradjumna (makaraketu) uznawany za inkarnację boga miłości (kāma). W pobliżu kolumny Heliodora w Besnagar odkryto kapitel kolumny ze zwieńczeniem makary, co pozwala przypuszczać o wspólnym kulcie Wasudewy i Pradjumny wraz innymi bohaterami z klanu Wrysznich.

Makara wieńczący kolumnę z Besnagar, odnaleziony w pobliżu kolumny Heliodora, II p.n.e., muzeum w Gwaliorze.[16]	Makara wieńczący kolumnę, Kauśambi, II p.n.e., muzeum w Allahabad.[17]
Postać walcząca z potworem morskim zdobiąca boki bramy, Sanchi, I p.n.e. południowa brama.	Budda przekracza Ganges udając się z Radźagryhy do Waiśali, łódź ma postać potwora morskiego, Sanchi, I p.n.e. zachodnia brama.

Na wczesnych indyjskich reliefach pojawiają się również potwory podobne gryfom i sfinksom. Najczęściej są to uskrzydlone lwy, czasem dosiadane przez jeźdźców, szybujące w przestworzach razem z widjadharami. Wydają się one nie mieć swego odpowiednika w literaturze sanskryckiej, co może wskazywać na ich zapożyczenie z ikonografii perskiej bądź mezopotamskiej.

Gryf z inskrypcją brahmi, Sanchi, stupa nr 2, II p.n.e.	Uskrzydlony lew, Sanchi, stupa nr 3, I p.n.e., brama południowa.	Widjadhara na uskrzydlonym lwie, cud  w Kapilawastu, Sanchi, I p.n.e. północna brama.